Chrząstowo

Stan obecny

Stacja Doświadczalna Oceny Odmian w Chrząstowie - na oficjalnej stronie stacji widnieje nowy budynek, dwór prawdopodobnie jest już własnością prywatną.

Historia

Dwór z 1886 r., rozbudowany w 1896 i 1898 r.
Chrząstowo pojawiło się w źródłach pisanych w 1328 r. Dokument dotyczył regulacji majątkowych z cystersami byszewskimi. Jednym z jego sygnatariuszy był Tomisław z Chrząstowa. Wieś była własnością szlachecką. Właścicielem był Sędziwój i Katarzyna Chrząstowscy, później ich syn Sędziwój. Gospodarzył tu wraz z żoną, Dorotą Grabieńską. Zapisał on dobra szwagierce Małgorzacie, wdowie po Macieju Grabieńskim. Ok. 1550 r. wieś odziedziczył syn Sędziwoja, Mikołaj a następnie jego synowie Stanisław, Jan i Mikołaj. Mikołaj pozostawił po sobie Agnieszkę, Wojciecha, Wawrzyńca i Stefana (opis pomija udziały, rozliczenia, posagi i udziały w sąsiednich majątkach ze wzgl. na objętość tekstu). W 1621 r. Stefan oprawił żonie Katarzynie z Rogowskich posag na 3 tys. zł. Mieli synów Mikołaja i Stefana, z których Mikołaj został posiadaczem całego majątku. W XVII w. majątek częściowo opustoszał, uprawiano tu zaledwie 4 łany ziemi. Do 1713 r. majątkiem władał St. Mikołaj Szawroński, który sprzedał go burgrabiemu Franciszkowi Wawrzyńcowi. Następnie należał do Wałdowskich, a od 1731 r. do Jerzego Grabowskiego herbu Zbiświcz. Jerzy miał z Agnieszką Wałdowską czterech synów, Stanisława, Stefana, Jana i Piotra. Całe dobra skupił w swoich rękach Stefan. Majątek zaczął się wówczas powiększać i w 1773 r. miał ok. 270ha. Następnie gospodarzyli tu Małachowscy, którzy doprowadzili do rozkwitu gospodarczego. Po pewnym czasie majątek wrócił do Grabowskich, którzy dostawili do nazwiska rodowy przedrostek i nazywali się Goetzendorf-Grabowscy. Brak danych o właścicielach w 1 poł. XIX w. W 1868 r. pani Naso, ówczesna właścicielka sprzedała majątek Albertowi Gohlke. Majątek miał wówczas ok. 460ha i przynosił ponad 6 tys. marek rocznie. Albert był współzałożycielem cukrowni w Nakle, wraz z kuzynem z Chobielina Falkenbergiem. W pierwszej kampanii buraczanej przerabiano dziennie (!) 600 ton surowca, i ilość ta rosła. Gohlke znalazł się także wśród inicjatorów budowy "Wirsitzer Kleinbahn", kolejki która zwoziła buraki z całej okolicy. Zmarł ok. 1901 r. i został pochowany na niewielkim cmentarzyku kilkaset m. na płn.-zach. od Chrząstowa. Obecnie są tam jedynie fragmenty nagrobków. Majątek przeszedł na najmłodszą córkę imieniem Frieda, zam z Wilhelmem Gerstenbergiem, który pochodził z Rosenow w Meklembergii. W 1910 r. został zwolniony ze służby wojskowej, aby mógł zająć się majątkiem. Do tego czasu zarządcą był tu oberinspektor Emil Pfeiffer. Głównie obsiewano tu i modyfikowano pszenicę, żyto, jęczmień i groch.
W pocz. XX w. gospodarstwo było wzorowym, nowoczesnym folwarkiem, znakomicie zarządzanym, zamówienia spływały z zagranicy, gł. z Wielkiej Brytanii, właściciele otrzymali szereg medali, m.in. za wprowadzenie nowych odmian zbóż - złoty, kilka srebrnych i brązowych. Cały ten dorobek zaginął w styczniu 1945 r.
W wolnej Polsce, w latach 20/30-tych władze szczególnie nieustępliwe wobec niemieckich właścicieli zmniejszyły majątek. Jednakże, dzięki kontaktom i uporowi właściciela gospodarstwo nadal się rozwijało, a na produkty był zbyt. W czasie 2 wojny majątek nie ucierpiał, odnotowano spalenie jednego stogu siana.
Po wojnie w utworzonym PGR pracowały przez kilka lat gł. kobiety i dzieci niemieckie, przetrzymywane w obozie przesiedleńczym w Potulicach. W 1951 r. utworzono tu Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, a później Stację Doświadczalną Oceny Odmian.

Opis

W wyniku przebudowy z 1934 r. parterowy dwór stracił większość cech stylowych. Budynek zwrócony jest elewacją frontową na południe, murowany z cegły na kamiennych fundamentach, częściowo podpiwniczony. W piwnicach dominuje sklepienie kolebkowe ze strzałkami łukowymi w formie beczkowej i odcinkowej. Stropy są drewniane. Dach głównej części dworu jest naczółkowy o więźbie jętkowo - stolcowej, przybudówki mają dach dwuspadowy. W piwnicy posadzka została wylana betonem, w sieni zachowały się płytki ceramiczne, a pomieszczeniach mieszkalnych ułożono parkiet dębowy. Przed rozbudową dwór zbudowany był na planie prostokąta z gankiem i sienią w układzie dwutraktowym. W płn. i płd. części dachu założono niewielkie okienka. Od zach. znajduje się weranda z metalowym kratownicowym szkieletem, przeszklonym pojedynczymi szybami, w jej okolicy na gzymsie zachowały się jeszcze pilastry. Od płn. do dworu przylega przybudówka będąca łącznikiem dworu z pawilonem. Pawilon jest wysoki, jednokondygnacyjny, murowany na płytkim cokole i otynkowany. Posiada dach dwuspadowy.
Ciekawy zespół dawnego folwarku zachował się tu w prawie niezmienionym stanie. Zmieniono funkcje niektórych budynków, dobudowano nowe, a niektóre przerobiono na mieszkalne.

Park

Park krajobrazowy z końca XIX w. o pow 1,73ha. Zachowany tu cenny starodrzew reprezentują głównie jesiony wyniosłe, klony zwyczajne, klony jawory, lipy drobnolistne i świerki pospolite. Walory przyrodnicze parku uzupełnia bogaty podszyt. Nawet latem pod wiekowymi drzewami parku panuje półmrok. Stanowi on ciekawy zielony akcent w okolicy.

Inne

Pawilon północny z 1920 r., rem. w 1934 r.
Stajnia z 1898 r.
Dom urzędnika z 1872 r.
Obora z 1905 r., stodoła z 1890 r., magazyn grochu z 1914 r.
Wieża wodna z 1913 r.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011