Grzebienisko

Stan obecny

Własność prywatna. Pensjonat.

Historia

Dwór z XX w.
Grzebienisko to wieś leżąca 28 km na zachód od centrum miasta Poznania i 8,5 km na północ od Buku. Pierwszy raz wzmiankowana jest w 1387 r. jako Grebeniczsko, wieś szlachecka należąca do Szymona Grzebienickiego. Ponadto w zapiskach znajdujemy kilkanaście różnych form tej nazwy, a w 1485 r. po raz pierwszy pojawia się ona w wersji współczesnej. W latach 1391-1413 ze wsi pisał się Prandota i jego brat Piotr (Pietrasz, Piotrek). W 1415 r. pojawił się Ubysław, który wraz z Piotrem toczył spór z Elżbietą z G. o 16 grzywien, 2 konie i szatę (tunikę) o wartości 14 grzywien. Jedna z ciekawszych zapisek pochodzi z 1420 r., kiedy to Pietrasz pozywał Parzysza z Wielkich Sokolnik, o zabranie mu na drodze 12 sztuk bydła i 2 konie. W okresie tym we wsi występują także Andrzej i Lisek z G. W 1424 r. pojawia się Sędziwoj z bratem Janem i ich siostra Barbara, a 10 lat później bracia niedzielni: Andrzej, Maciej, Mikołaj, Jan oraz Wincenty. W 1445 r. Sędziwoj zapisywał na połowie dóbr 100 grzywien posagu i t. wiana żonie Urszuli. W 1472 r. wraz z synem niedzielnym Janem, zapisywali żonie Jana - Dorocie Knyszyńskiej - po 200 grzywien posagu i wiana. Jan później zamieszkał w dobrach żony - Koninie i przezwał się Konińskim. W 1482 r. sprzedał połowę G. Janowi Dokowskiemu na wyderkaf. Być może synem Jana i Doroty był Piotr Grzebienicki (?), który w 1491 r. zapisywał na poł. wsi 100 zł. węgierskich posagu i t. wiana żonie Jadwidze. Później występował on w sprawie obsadzenia wakującej altarii świętego Jana Chrzciciela w Poznaniu, a także w sprawie obsadzenia wakującego kościoła w Śródce pod Poznaniem (w 1497 r.).
Jan Grzebieniski vel Koniński w 1487 r. zapisał 7 zł. węgierskich szpitalowi dla biednych w mieście Lwów (k. Poznania). W 1508 r. płacił pobór od 13 łanów i dwóch karczm po 6 groszy. W 1510 r. Jan już nie żył, zaś z G. płacono pół grzywny - od folwarku, trzech karczm i 15 łanów, z tego 1,5 ł. opuszczonego. Dziedzicem jego części został zięć - Stefan Zaleski vel Witkowski. Druga część należała do Jadwigi - wdowy po Piotrze Grzebienieckim. Witkowski miał córkę Annę, która wyszła za Mikołaja Mieruckiego h. Poraj. Tym sposobem Mierucki ok. 1554 r. stał się posiadaczem części G. Mieli z Anną dwóch synów: Jana i Wojciecha, którzy odziedziczyli wieś. W 1563 r. Mieruccy płacili daniny od 14 łanów, 1 karczmy dorocznej i 1 krawca. Rok później Wojciech zapisał na połowie swych dóbr, czyli Mierucinie, Sławoszewku w pow. kcyńskim i Grzebienisku, po 1800 złp. posagu i wiana żonie Annie Racińskiej (Raczyńskiej?). W latach 60. we wsi pojawił się Jakub Sędziński, który swoją część sprzedał Wawrzyńcowi Dokowskiemu. Z kolei Mieruccy sprzedali swoją część Stanisławowi Skórze Obornickiemu, piszącemu się z Gaju. Skóra zapewne wydzierżawiał swą część, bo w 1577 r. jako płatnik poboru występuje tu Paweł Charliński, a w 1580 r. Feliks Jaktorowski z 9. półłankami, 1. zagrodnikiem, 4. komornikami i połową łanu. Druga połowa G. przez cały czas była w rękach Dokowskiego, wówczas już burgrabiego ziemskiego poznańskiego, który w 1580 r. posiadał 7 łanów, 3. zagrodników, karczmę z ćwiercią łanu własnego gruntu oraz krawca. Zapiska z 1587 r. potwierdza, że w tym czasie we wsi wznosił się dwór Dokowskich. Na owym dworze i połowie gruntów, Wawrzyniec D. zapisał 1400 złp. posagu i t. wiana przyszłej żonie, Barbarze Sobockiej.
Pod koniec XVI w. druga część Grzebieniska wróciła w ręce Skórów z Gaju, a konkretnie Wojciecha, Adama i Andrzeja - synów Stanisława. W 1595 r. połowę G. i inne dobra, Wojciech wraz z bratem Andrzejem Obornickim sprzedali Stanisławowi Wielżyńskiemu, swemu szwagrowi - ożenionemu z Reginą z Gaju Obornicką. Andrzej wkrótce ożenił się z Zofią Czarlińską, z którą gospodarował na swojej części aż do śmierci. Później Zofia samotnie wychowywała córki: Katarzynę, Jadwigę i Reginę, a po "dojściu do lat" panny te wyszły za ichmościów: Piotra Urbanowskiego, Wojciecha Sosińskiego i Jana Łyskowskiego. W 1469 r. Katarzyna była już wdową i wraz z pozostałymi siostrami sprzedały swoją połowę G. oraz inne dobra, czyli Wierzeję, Kiączyn, etc..., Adamowi Cielęckiemu, synowi Łukasza.
W międzyczasie zmienili się sąsiedzi Wielżyńskich - ok. 1630 r. pojawili się we wsi Tomasz, Dobiesław, Jakub, Marcin i Jan Srzemscy (raczej Śremscy?), synowie Stanisława. W latach 1636-42, kolejno sprzedawali oni dobra Stanisławowi Skrzetuskiemu, synowi Macieja, ożenionemu z Anną Śremską (czyli szwagrowi?). Anna i Stanisław mieli synów: Franciszka, Stanisława i Wojciecha, z których właścicielem części G. w 1640 r. został Wojciech S. Już po 2. wojnie szwedzkiej, czyli tzw. "potopie", właścicielem G. był Franciszek Skrzetuski, który w 1664 r. sprzedał majątek Adamowi Cielęckiemu, pozostawiając na dobrach jedynie oprawę dla swoich sióstr - panien Zofii i Reginy. Po Cielęckim odziedziczyła córka Teresa, zamężna za Adama Karchowskiego. Sprawy spadkowe i majątkowe Cielęckich i potomków Skrzetuskich pomińmy już ze wzgl. na objętość tekstu...
Karchowscy mieli pięcioro dzieci, zaś dziedzicem G. spośród nich został Adam. Zmarł on w 1694 r. po czym dobra przejął jego brat Aleksander. Siedział tu kolejne 4 lata, następnie sprzedał G., Wierzeję i Kiączyn Wojciechowi Konstantynowi Święcickiemu, ożenionemu z Katarzyną Wilkońską. Ich synami byli Wojciech Mikołaj, podkomorzy królewski i Michał, starosta korytnicki. W 1732 r. Święciccy doprowadzili do podziału Grzebieniska na 5 części, z których trzy dołączono do dóbr Wierzeja, a dwie do dóbr Kiączyn. Niebawem Wojciech dostał od króla za zasługi starostwo ujskie i pilskie, a w 1741 r. sprzedał G. oraz Wierzeję Franciszkowi Poklateckiemu, za 114 tys. złp. Żoną Franciszka była Zofia Bystram, zaś krótko po zakupie W. i G. urodziła im się córka Urszula, którą później wydano za Franciszka Sokolnickiego h. Nowina, starostę boguszyckiego. Drugą córką była Katarzyna, która odziedziczyła Grzebieniska. Była ona trzy razy zamężna, cyt.: "1-o, ze zm. Ludwikiem Szołdrskim, z którym miała córkę zm. Ludwikę, Jana Starzeńskiego małżonkę, 2-o, ze zm. Ignacym Bieńkowskim, z którym zrodziła Marcina, Anastazję - małżonkę Kaźmierza Przeradzkiego i Wiktorię, pannę Bieńkowskich, 3-o, z Józefem Starzeńskim, kasztelanem gnieźnieńskim, z którym zrodziła Wawrzyńca nieletniego, Ksawerę, Zuzannę, Helenę, Ludwikę i Weronikę panny Starzeńskie" (Wł. Dworzaczek, Monografie).
W 1787 r. dokonano podziału majątku, w wyniku którego G. przypadło Marcinowi Bieńkowskiemu h. Ślepowron, Wierzeję zaś dostał Jan Starzeński. Dwa lata później Bieńkowski ożenił się z wdową - Marianną z Raczyńskich Trąmpczyńską, a krótko po ślubie wybudował w G. nowy dwór. Zapewne to on wybudował też wiatrak w zach. części wsi, widoczny na mapie Gilly'ego z 1802 r. We dworze tym w 1792 r. miał miejsce ślub ekonoma Jana Zakrockiego z malarką - Katarzyną Piotrowską, wdową. Starzeńscy wprawdzie mieszkali w Wierzei, jednak nie zapomnieli o Grzebienisku i ok. 1814 r. dziedzicem G. został syn Józefa - Wawrzyniec, który od króla pruskiego otrzymał tytuł hrabiowski. Co się stało z Bieńkowskim nie wiemy, gdyż pod koniec XVIII w. w G. wymienieni zostali jedynie posesorzy majątku, czyli Przeradzcy. Żoną Kazimierza Przeradzkiego była Anastazja Bieńkowska, zapewne córka Marcina B. W późniejszym okresie wieś zapewne przeszła w ręce niemieckie, a co za tym idzie, zapiski w Regestach niestety się urywają. Jeszcze w latach 30. XIX w. znajdujemy Łukasza Dramińskiego z żoną Felicjanną Kurczewską, którym urodziła się tu córka Zuzanna. Chrzest dziewczynki miał miejsce w Grzebienisku, w maju 1838 r. Później Prusacy zapewne przeznaczyli wieś pod parcelację i osiedlili tu niemieckich gospodarzy. W centrum wsi założono cmentarz, na jej zachodnim krańcu szkołę ewangelicką, a we wschodniej części powstały tzw. olędry i ta część widnieje na mapie z 1893 r. jako Grzebinisko.
W 1885 r. wieś miała 92 domy i 859 m-ców, w tym 527 ewangelików, 298 katolików, 19 dysydentów i 15 żydów; 154 analfabetów. Sł. Geograficzny... Chlebowskiego i s-ki nie podaje żadnych informacji n.t. ewentualnego folwarku. Majątku nie wymienia także żadna z ksiąg adresowych okresu międzywojennego. Zasadniczo mamy wątpliwości, czy prezentowany budynek był dworem, albowiem jeszcze na mapie z 1944 r. w miejscu tym widnieje szkoła. Nie było tu także typowych zakładów produkcyjnych związanych z majątkiem ziemskim, jak np gorzelnia, cegielnia, młyny czy tartak, jedynie wiatraki, kuźnia, warsztat kołodziejski, sklepy, karczmy, etc. Zdjęcie obiektu pozostawiamy na stronie, albowiem mapy mogą być nieprecyzyjne, przedrukiem starszych, a budynek wzniesiono np. w latach 30. albo 40. XX w.
W 1930 r. wieś stanowiła gminę w pow. szamotulskim i liczyła 710 m-ców. W latach 1939-45 nosiła nazwę Kammthal, zaś Wierzeja - Wehrschütz. Po 2. wojnie światowej pozostałości dawnego majątku stały się typowym terenem wiejskim. Pierwotne założenie dworskie znajdowało się prawdopodobnie w centrum wsi. Na przestrzeni ponad 150 lat jego układ przestrzenny uległ całkowitemu zatarciu. Opisywany "dworek" w połowie lat 70. XX w. nabył poznański laryngolog Jerzy Samson Zakrzewski. Obecnie właścicielem obiektu jest p. Paweł Zakrzewski, który wyremontował budynek i dawną stajnię oraz zaadaptował obiekt do celów turystyczno-rekreacyjnych.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik Historyczno - Geograficzny Ziem Polskich w Średniowieczu, Instytut Historyczny P.A.N.;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteka Kórnicka P.A.N.;
Wielka genealogia Minakowskiego "Wielcy.pl", Marek Jerzy Minakowski;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
5590 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3565_Gr_Gay_1940.jpg
5591 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3565_Gr_Gay_1944.jpg
1763400 @ Gilly: Special Karte von Südpreussen 1:150 000
- plik mapy: Gilly_Spezialkarte_von_Suedpreussen_150k_BCUL_02_A1.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Budynek klasycystyczny, parterowy, 7-osiowy, nakryty naczółkowym dachem. W fasadzie skierowanej na wschód centralnie umieszczony nieznaczny ryzalit, stanowiący zarazem wystawkę zwieńczoną trójkątnie. Wejście osłonięte półokrągłym balkonem, wspartym na dwóch kolumnach.
Ustalenie położenia i reliktów pierwotnego założenia dworskiego w Grzebienisku wymaga dalszych badań terenowych.

Park

Brak. Istniejące obszary drzewostanu to prawdopodobnie samosiewy, nasadzenia powojenne albo współczesne.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011