Pamiątkowo

Stan obecny

Dwór nie istnieje. Teren pod zarządem J.S.T. albo ANR.

Historia

Dwór z poł. XIX w.
Pamiątkowo to wieś leżąca przy DK nr 184, oddalona 25 km na płn.-zachód od centrum Poznania i 9 km na płd.-wschód od Szamotuł. Pierwsza wzmianka, w której wieś zapisano jako "Pamyathkowo", pochodzi z 1409 r. Już wówczas wieś należała do dziedziców Szamotuł: Dobrogosta i Wincentego, a jedynym ośrodkiem zarządzania dobrami (we wsi) było sołectwo. Wyjątkowo ze wsi tej nie wywodziła się żadna rodzina szlachecka, a w zapiskach wymienia się jedynie licznych kmieci. Sołectwo odprowadzało zyski z folwarku, w postaci czynszów, dla kapituły poznańskiej. W źródłach praktycznie nie odnotowano nazwisk żadnego z sołtysów, nie ma to jednak dla naszego opisu większego znaczenia. Wieś ok. 1465 r. była własnością Heleny, księżny raciborskiej, córki ks. Wacława, żony Jana z Ostroroga, którą pozywał Piotr z Szamotuł - kasztelan poznański i starosta generalny Wielkopolski. Odziedziczyli ją synowie Heleny i Jana: Wacław i Stanisław. Ciż bracia w 1502 r. sprzedali czynsze na Ostrorogu i wsiach przyległych (m.in. Pamiątkowie) - Mikołajowi - kanonikowi poznańskiemu. Trzecim synem księżny był Achilles, którego jednak z jakichś powodów nie wymieniano w zapiskach. W 1510 r. bracia dokonali podziału majątku, w wyniku którego połowa Ostroroga i inne wsi, m.in. P., stały się własnością Stanisława. W tymże roku z Pamiątkowa płacono wiardunki (ćwierci?) dziesięciny kościołowi w Radzimu. Ponadto pleban tamtejszego kościoła pobierał dziesięcinę snopową od kmieci z P., obrabiających pole, tzw. "Poświętne". Wieś miała łącznie 23 łany, ponadto 7 łanów pustych na których ziemię próbowali uprawiać kmiecie, płacąc zarazem czynsz dla dziedziców. Ponadto we wsi były 2 łany sołeckie i 2 kmiece, które połączono razem i włączono w obręb gruntów folwarku oraz 2 karczmy. W 1513 r. w Poznaniu ogłoszono, że chłopom z P. nie wolno wypasać bydła, koni i trzody na pastwiskach w Mrowinie i Przebrodzie - bez zgody dziedzica tych wsi; zakazano też chłopom używania nowych dróg.
Wacław Ostroróg h. Nałęcz, miał z Urszulą Potocką siedmioro dzieci, w tym synów Jakuba i Stanisława. Ciż w 1540 r. przeprowadzili podział majątku, w wyniku którego P. otrzymał Jakub O. Już rok później część wsi sprzedał wyderkafem (za 50 grzywien) Mikołajowi Sobockiemu. W 2. poł. XVI w. był winien bratu jakieś sumy zabezpieczone m.in. na Pamiątkowie. Obaj należeli do braci czeskich (odłamu wyznania luterańskiego) i przyczynili się do rozwoju tej religii (a konkretnie wyznania augsburskiego) w Wielkopolsce. Jakub Ostroróg był uważany wręcz za przywódcę reformacji w Wlkp. W 1566 r. został nominowany przez króla Zygmunta III na starostę poznańskiego i starostę generalnego Wielkopolski. Dzięki silnemu poparciu króla mógł bezproblemowo powiększać społeczność protestancką w Poznaniu. Był też jednym z największych zwolenników tzw. "Ruchu Egzekucyjnego". Oprócz Ostroroga był on także właścicielem Międzychodu. Za jego "rządów" (a konkretnie w 1563 r.), z Przyborowa płacono podatki od 24 łanów i 2 karczm. Kolejnym właścicielem P. został Jan Koniecki h. Odrowąż (1546-1580), dworzanin królewski, starosta łomżyński, "magister" dworu królowej Polski, etc. Stało się to na skutek ożenku z Katarzyną Leszczyńską, której drugim mężem był Wacław Ostroróg. Zacna taż niewiasta, po śmierci Jana odziedziczyła również Pamiątkowo. W 1580 r. starosta odprowadzał z P. pobór liczony od 24 łanów, 4 zagrodników i ćwierci karczmy.
Synem Wacława z Ostroroga i Leszczyńskiej był Sędziwój, kasztelan międzyrzecki, który podobnie jak ojciec był wyznania luterańskiego (braci czeskich). Jego żoną była Zofia Firlej, córka Jana. Sędziwój znany był m.in. z tego, że w 1611 r., jako dyrektor synodu kalwińskiego, nie zgodził się na połączenie kalwinów z ewangelikami. Ostrorogowie mieszkali głównie na zamku w Międzyrzeczu, a pomniejsze majątki, takie jak Pamiątkowo, znajdowały się w rękach zarządców. Na pocz. XVII w. tenutariuszem P. był Stanisław Białaszewski. W środę po Wielkiej Nocy a.d. 1608 r., w pamiątkowskim dworze niejaki Marcjan Chełmski zabił Jakuba Borzymowskiego, o co pozywali go bracia tegoż - Wojciech i Paweł Borzymowscy. Takie historie nie interesowały zapewne właściciela - Sędziwoja Ostroroga, który zajęty był liczeniem zysków z kolejnych wyderków (sprzedaży niedokonanej). I tak, puszczał on Pamiątkowo, Baworowo i Rydzyny, kolejno: Maciejowi Zakrzewskiemu, Mikołajowi Bojanowskiemu h. Junosza i Hieronimowi Rozdrażewskiemu, a w 1622 r. ostatecznie sprzedał je wraz z Cerekwicą, Radzinami i Śmiełowem w pow. poznańskim, Janowi z Kolna Prusimskiemu. Po tymże Janie dobra odziedziczył jego syn Krzysztof, który w 1648 r. ożenił się z Wiktorią, siostrą Konstantego z Bnina Opalińskiego. Zapewne pierwszą żoną Krzysztofa była Teresa z Grudny - matka Jana Prusimskiego, który odziedziczył Pamiątkowo z folwarkiem, Cerekwicę, Radzyny, Smiełowo i Baworowo. Jan nie będąc jeszcze pełnoletnim, przy pomocy opiekunów sprzedał te dobra (w 1657 r.) Andrzejowi Przyjemskiemu, podkomorzemu kaliskiemu, późniejszemu kasztelanowi łęczyckiemu, za kwotę 75,7 tys. złp. Żoną Przyjemskiego była Katarzyna Rozdrażewska h. Szeliga, z którą miał on synów: Władysława, Stanisława, Andrzeja i Krzysztofa. W 1693 r. Władysław odkupił kilka wsi od braci, w tym Pamiątkowo, za kwotę 193 tys. złp. W 1715 r., po śmierci Władysława, Krzysztof Przyjemski obiecał część majątku swojej córce - Zofii Przyjemskiej, zamężnej za Adama Gruszczyńskiego, a nast. za Melchiora Gurowskiego. Jednakowoż Zofia, mieszkając w majątku męża, postanowiła odsprzedać połowę dóbr stryjowi Andrzejowi, co miało miejsce w 1722 r. Dwa lata później sprzedała drugą połowę synom Andrzeja: Władysławowi, Krzysztofowi, Ignacemu i Józefowi Przyjemskim. Po śmierci ojca Józef mianował plenipotentami swoich braci, którzy mieli się zająć sprzedażą dóbr. Do żadnej sprzedaży jednak nie doszło, bo aż do 1744 r. dobra należały do Ignacego Przyjemskiego, który dopiero wtedy sprzedał je Franciszkowi z Bnina Radzewskiemu, podkomorzemu poznańskiemu; żoną podkomorzego była Zofia z Czarnkowskich. W tamtym czasie ekonomem w P. był Ignacy Karpiński, następnie (lata 60.) Józef Kosicki i pod koniec XVIII w. Rayscy.
Po Radzewskich dziedzicem P. został Jan Nepomucen Dobrzycki h. Leszczyc, ożeniony z Ewą Koszutską. W 1787 r. jego brat Bogumił Deograt, szambelan na dworze królewskim, ożenił się w Pamiątkowie z Zuzanną Gorczyszewską. Nepomucen w tym czasie był chorążym chełmińskim, a także podstarościm wschowskim. W latach 90. został członkiem komisji cywilno-wojskowej powiatu poznańskiego. Z uwagi na zasługi, król Stanisław August odznaczył go orderem świętego Stanisława. Niestety, brał on także udział w konfederacji targowickiej w 1792 r. Zmarł w 1812 r.
Potomkowie braci Dobrzyckich, sprzedali Pamiątkowo rodzinie Bielińskich h. Szeliga. Jedynym śladem u Dworzaczka, który może wskazywać na powiązania tychże rodzin jest informacja z 1818 r., kiedy to Sylwester Dobrzycki ożenił się z Barbarą Bobrowską. Przy ślubie tym obecny był Walenty Bieliński. Mógł to być konkretnie Julian Walenty Bieliński - generał brygady armii polskiej (wcześniej pruskiej), który brał udział w kampanii napoleońskiej, powstaniu hiszpańskim, bitwie pod Lipskiem oraz powstaniu listopadowym. Karierę wojskową zakończył w 1833 r. i być może później osiadł na wsi pod Szamotułami?
W latach 40. XIX w. Pamiątkowo przeszło w ręce Bnińskich h. Łodzia. W 1845 r. Maksymilian hr. Bniński (1823-1908), ożenił się z Seweryną Żółtowską h. Ogończyk. Mieli czworo dzieci: Emilię, Artura Aleksandra, Wandę Antonię Felicjanę oraz Jana Bożego Piotra. Hrabina - Seweryna - zmarła 30 sierpnia 1855 r. i pochowano ją u reformatów szamotulskich. Dwa lata później umarł zaledwie dwuletni synek - Piotr. Dnia 11 maja 1861 r. młody jeszcze, bo 39-letni Maksymilian Bniński ożenił się z 29-letnią Heleną Czarnecką, córką Marcelego - dziedzica Rakoniewic. Miał z nią córkę Cecylię (czy też Celinę; 1863-1941) oraz synów: Romana (zmarłego w 3 mies. w 1866) i Edwarda, zmarłego wraz z matką Heleną przy połogu, dnia 13 września 1867 r. Cztery dni później dziedziczkę pochowano w rodzinnych Rakoniewicach; nt. dziecka nic nam nie wiadomo... W Pamiątkowie za czasów Bnińskich urodził się Leonard Glabisz (1871-1951), znany XIX-wieczny doktor ekonomii, m.in. dyrektor Akademii Ekonomicznej w Poznaniu.
W 1885 r. na Pamiątkowo leżące w pow. poznańskim składała się wieś oraz dominium. Wraz z Witołdzinem tworzyła okręg wiejski liczący 314 m-ców, w tym 272 katolików i 38 protestantów. Samo P. liczyło 251 m-ców w 28 domach, z kolei Witołdzin miał 9 domów i 63 m-ców. Na terenie domeny w P. znajdowało się 11 domów ze 177 m-cami. Domena P. wraz z Przecławkiem i Żalewem tworzyła okręg dominalny, na terenie którego znajdowały się 24 domy z 361 m-cami. Obszar majątku (z Przecławkiem) wyliczono na 1413,47 ha, w tym 1003,08 ha ziemi uprawnej, 87,15 ha łąk i pastwisk, 200,18 ha lasu, 34,09 ha nieużytków i 79,48 ha wód. Czysty dochód gruntowy (podawany do wyliczenia podatku gruntowego) w 1885 r. wynosił 14655 marek. Wieś leżała nad Jeziorem Pamiątkowskim (Pamiontkower See), które było "3 klm. długie i 1/2 klm. szerokie, spływa do Samicy Kiekrskiej, która wpada do Warty" (Sł. Geogr...).
Dnia 10 listopada 1885 r., w Cerekwicy k. Poznania, Celina hr. Bnińska zaślubiła Tadeusza Morsztyna (Morstina) ze Strzelewa. Mieli oni trzy córki: Helenę Marię (1886-1966) zamężną za Macieja Edmunda Adolfa Koczorowskiego; Cecylię (seu Celinę, 1888-1952) zam. za Jerzego hr. Morstina z Raciborska, h. Leliwa, nast. Jana Wiktora Dunin-Borkowskiego oraz Marię Sabinę (1892-1972), zamężną za Eugeniusza Grabowskiego h. Oksza. Dziedzicem Pamiątkowa, aż do swojej śmierci w 1908 r., był Maksymilian Bniński (zm. dnia 31 lipca). Pochowany został w Cerekwicy, gdzie też rok później miały miejsce śluby Heleny i Celiny. Mąż Heleny - Maciej Edmund Adolf Koczorowski h. Rogala (1884-1928), był synem Tertuliana Macieja Wincentego i Stanisławy Agnieszki Koczorowskiej. To właśnie on został kolejnym dziedzicem Pamiątkowa.
W 1926 r. majątek wraz z folwarkami Żalewo i Przecławek miał 1134,5 ha obszaru, w tym 844,75 ha ziemi uprawnej, 10 ha łąk i pastwisk, 37,5 ha lasów, 225 ha nieuzytków i 17,5 ha wód. W celu wyliczenia podatku gruntowego, do urzędu skarbowego wykazywano kwotę 4869 talarów czystego dochodu. W 1930 r. wieś leżała w pow. poznańskim i liczyła 1238 m-ców. Znajdowały się tu dwa wiatraki, tartak (należący do majątku), zajazd oraz liczne sklepy i warsztaty usługowe, w tym szewcy, stolarz, krawiec, murarz i in. Majątek posiadał własną kolejkę polną, a gospodarstwo specjalizowało się w hodowli bydła i koni szlachetnej półkrwi oraz w reprodukcji nasion zbóż i ziemniaków. We wsi mieszkał znany nauczyciel miejscowej szkoły - Ludwik Ratajczak (1909-1940), który brał udział w Kampanii Wrześniowej; zginął w 1940 r. w Katyniu. Inną znaną postacią z tego okresu jest Wiktor Dulin - dr medycyny, ur. w Pamiątkowie, późniejszy wieloletni dyrektor szpitala w Szamotułach (lata 50. i 60.). W latach 1939-43 wieś nosiła nazwę Feldheim, a 1943-45 - Pamen. Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Pałac został rozebrany w latach 1969-70.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczno - Geograficzny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historyczny P.A.N.;
M. Radtke: 300 Jahre unter Gottes Schutz im Lichte des Evangelii. Versuch einer Geschichte der Ev. Kirchengemeinde Birnbaum zum 300-jährigen Jubiläum. 1900 Birnbaum;
Plan Odnowy Miejscowości Pamiątkowo 2009-2015, Szamotuły, styczeń 2009;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Internetowy Polski Słownik Biograficzny: https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/sedziwoj-ostrorog-h-nalecz;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemysłu..., 1926;
Geoportal;
Mapster:
5536 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3466_Wargowo_1940.jpg
5537 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3466_Wargowo_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Budynek oficjalnie określany dworem - nieistniejący obecnie - wybudowany został przez Bnińskich w poł. XIX w. na miejscu starego dworu. Wznosił się w płn.-wschodniej części parku i wybudowany był na planie dość sporego prostokąta, zorientowanego w kier. zbliżonym do N-S. Nie posiadamy jego zdjęć archiwalnych lecz sądzimy, że bardziej odpowiednie byłoby nazywanie go pałacem. Budynek skierowany był fasadą na zachód, lekko obrócony w kier. południowym. Po bokach fasady znajdowały się skrzydła, zryzalitowane w stos. do korpusu. Wejście także znajdowało się w ryzalicie (półokrągłym - co sugeruje rys. na mapie archiwalnej), dzięki czemu rzut budowli przypominał odwróconą literę "E".
Układ przestrzenny zespołu - nie licząc zmian w obrębie podwórza gospodarczego - jest w znacznej mierze zachowany.

Park

Park dworski z poł. XIX w., zachowany w granicach sprzed 1945 r., o pow. 11,48 ha. Park w 99% pokrywał się ze współczesną działką ewid. nr ...560/6. Założenie przylega do płn.-zachodniego brzegu Jez. Pamiątkowskiego o pow. 76 ha. Na przeciwległym brzegu jeziora znajduje się kąpielisko i pole namiotowe. W parku zachował się cenny starodrzew, w tym okazy pomnikowe: 4 lipy drobnolistne o obw. w pierśnicy ponad 300 cm i topola czarna o obw. >400 cm.

Inne

Zabudowania gospodarcze

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011