Białystok - Pałac Hasbacha

Stan obecny

Siedziba Podlaskiego Klubu Biznesu i Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków oraz Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska i Oddział Terenowy Narodowego Instytutu Dziedzictwa.

Historia

W 1865 roku Ewald Hasbach, jeden z pierwszych białostockich fabrykantów, zbudował w Dojlidach, na wydzierżawionym od Aleksandra Kruzenszterna placu, tkalnię sukna która rozwijała się dość szybko i w latach osiemdziesiątych drewniane budynki fabryczne zostały zastąpione murowanymi a w pobliżu młyńskiego stawu na rzece Białej, stanęła w latach 80. willa w otoczeniu zabudowań gospodarczych. W marcu 1891 roku dzierżawiony dotychczas teren wykupił syn Ewalda, Artur Hasbach i dalej rozbudowywał fabrykę. W końcu, niewielka willa, wzniesiona w stylu toskańskiego neorenesansu, w której mieszkał Artur Hasbach z żoną Eugenią, okazała się zbyt mało reprezentacyjna. Powiększono ją w latach 1905-1907 przez dobudowanie od strony północnej i południowej dwóch ryzalitów z wieżami oraz dodanie piętra pokrytego mansardowym dachem z lukarnami. Zarówno wieżę południową, kolistą, jak i północną, ośmioboczną, nakryły ostroboczne hełmy z iglicami. W ten sposób powstał pałacyk w stylu będącym mieszaniną neorenesansu francuskiego, niderlandzkiego i toskańskiego, z dużą ilością secesyjnych elementów dekorujących wnętrza. Po wybuchu I WŚ władze carskie poleciły rozebrać maszyny włókiennicze i wywieźć je do Rosji. Pojechał za nimi Artur Hasbach, aby cały czas mieć nad nimi pieczę. Podczas działań wojennych większość budynków fabrycznych uległa zniszczeniu. Ocalał natomiast pałac, w którym zamieszkali Niemcy i uruchomili w jednej z najmniej zniszczonych hal wytwórnię dykty. Wraz z końcem wojny wrócił do Białegostoku Artur Hasbach i odzyskał swój majątek. Przez pewien czas próbował jeszcze uruchomić produkcję włókienniczą, ale od lutego 1921 roku działała już tylko „Fabryka Dykt A. Hasbacha”. Kryzys lat 30. Doprowadził niestety do ogłoszenia upadłości. Zarówno fabryka, jak i pałac przeszły na własność państwa.
Po wybuchu II wojny światowej Hasbachowie przenieśli się do Komorowa pod Warszawą, a stamtąd do Berlina, gdzie w 1940 roku Artur Hasbach zmarł. Tymczasem sowieci uruchomili fabrykę, której kadra kierownicza ulokowała się w pałacu, urządzając w nim również świetlicę i bufet. Kiedy Białystok przeszedł w ręce Niemców do pałacu wprowadził się syn Artura, Sergiusz Hasbach, by kierować fabryką, będącą pod administracją niemiecką. W czerwcu 1944 roku wycofujący się okupanci podpalili fabryczne, pałac natomiast pozostawili nietknięty. Przez pewien czas w czasie działań wojennych znajdował się w nim szpital. Zaraz po zakończeniu wojny fabryka została upaństwowiona, odbudowana i nazwana Państwową Fabryką Sklejek w Dojlidach Fabrycznych.
Wiosną 1947 roku dyrekcja fabryki przekazała pałac Komitetowi Wojewódzkiemu Polskiej Partii Socjalistycznej na siedzibę Wojewódzkiej Szkoły Partyjnej PPS. Po roku dołączyła do niej Wojewódzka Szkoła Partyjna PPR. Później, począwszy od 1953 roku, mieścił się w nim Ośrodek Szkolenia Kadr Rolniczych. W 1957 roku budynek pałacowy ponownie stał się własnością fabryki sklejek. Urządzono w nim wówczas ponad 20 mieszkań dla pracowników, wygospodarowano kilka pomieszczeń na przedszkole i urząd pocztowy, przez pewien okres mieściła się tam również przychodnia lekarska i żłobek.
W 1969 roku pałac opustoszał, bowiem tak został przez użytkowników zdewastowany, iż przebywanie w nim groziło katastrofą. W 1974 roku przejął go Ośrodek Sportu, Turystyki i Wypoczynku, aby adaptować na hotel dla zagranicznych turystów. Nic jednak z tego nie wyszło i w kwietniu 1976 roku nieformalnym właścicielem pałacu stał się Oddział Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konserwacji Zabytków do spółki z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków i Biurem Badań i Dokumentacji Zabytków. W sierpniu tego samego roku rozpoczął się generalny remont budynku za pieniądze uzyskane z Wydziału Kultury Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku. Chociaż odbudowa nie został zakończona, instytucje te wprowadziły się do pałacu w latach 1980-1981. W lipcu 1993 roku Pracownie Konserwacji Zabytków zrezygnowały z dalszego korzystania z pałacu i zarząd nad nim przejął samodzielnie Wojewódzki Konserwator Zabytków, prowadząc w dalszym ciągu jego remont. Część pałacowych pomieszczeń została wydzierżawiona różnym instytucjom. Sala kominkowa i główny hall, tworzące najbardziej reprezentacyjną część parteru, zostały odstąpione Podlaskiemu Klubowi Biznesu. Z pomieszczeń na piętrze korzystało Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, Przedsiębiorstwo Usług Kartograficznych D’orokart i kilka prywatnych firm zajmujących się konserwacją zabytków, utworzonych przez dawnych pracowników PKZ. W pałacu znalazł również siedzibę Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, Podlaskie Centrum Zdrowia Publicznego, Białostockie Towarzystwo Naukowe z biblioteką oraz redakcja kwartalnika „Białostocczyzna”. Prace remontowo-konserwacyjne posuwały się naprzód i z początkiem XXI wieku pałac odzyskał swój pierwotny zewnętrzny wygląd. Obecnie oprócz Podlaskiego Klubu Biznesu i Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków mieści się w nim Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska i Oddział Terenowy Narodowego Instytutu Dziedzictwa (Jarosław Bochyński 2024)

Opis

Pałac usytuowany przy ulicy Dojlidy Fabryczne, wolnostojący, w otoczeniu parkowym. Murowany z cegły, częściowo otynkowany. Wzniesiony na planie prostokąta, z dwiema wieżami- od północy i południa .Bryła prostopadłościenna, nakryta dachem łamanym-mansardowym z facjatami. Wieże nakryte hełmami stożkowymi, dachy pokryte blachą.
Wnętrze jednopiętrowe, z dodatkowym piętrem poddasza, oświetlonym facjatami, dwutraktowe. Reprezentacyjna, jednobiegowa klatka schodowe w części południowej. We wnętrzu oryginalne piece i stolarka drzwiowa. Klatka schodowa oświetlone świetlikiem w dachu. Budynek bezfasadowy, wszystkie elewacje posiadają charakter reprezentacyjny.
Elewacje południowo-wschodnia wieloosiowa, dwukondygnacyjna, otynkowana w części wschodniej. Od południa wieża na planie koła. Elewacja zakończona gzymsem okapowym, także gzymsem zakończona elewacja wieży, pod nim fryz z kwadratowych płycin. Od strony południowej występ-uskok. Okna prostokątne, na skrajach zakończone półkoliście. W występie prostokątne. W pierwszej kondygnacji wieży wąskie, stojące prostokąty. Ponad oknami w drugiej kondygnacji wieży kwadratowe płyciny z kolistymi wgłębieniami.
Elewacja północno-zachodnia wieloosiowa, dwukondygnacyjna, zakończona gzymsem okapowym. Od strony północnej wieża na planie wycinka ośmioboku. W części centralnej dwuosiowy ryzalit ograniczony po bokach boniami, zakończony trójkątnym szczytem. Od zachodu dwuosiowy podcień, na nim w drugiej kondygnacji balkon. Część od północy otynkowana, z półkoliście zakończonymi oknami. Pozostałe okna prostokątne, w wieży-wydłużone, stojące prostokąty.
Elewacja południowo-zachodnia trzyosiowa, dwukondygnacyjna, otynkowana. Między kondygnacjami gzyms, elewacja zakończona gzymsem okapowym. Osie wyznaczone pilastrami z kanelowanymi trzonami. Otwory prostokątne, w kondygnacji pierwszej zakończone półkoliście, w kanelowanych arkadkach. W kondygnacji drugiej okno na skrajnej osi od północy półko1iste,pozostałe prostokątne.

Park

Park pałacowy XIX/XX w. o pow. 2,2 ha.
W czasie rozbudowy wokół pałacu założono ozdobny ogród, wykorzystując do jego kompozycji krzewy i drzewa obrzeżające istniejący wcześniej w tym miejscu warzywnik Rüdigerów i dokonując nowych nasadzeń – głównie świerków, żywotników i jaśminów. Brukowany podjazd, otaczający klomb z grupą wiązów pośrodku, wykonano przed elewacją południową, przed północną zaś znalazł się gazon obsadzony krzewami i obwiedziony żwirową ścieżką. Całość ograniczała od wschodu i północy aleja lipowa i topolowa, a od zachodu i południa luźno rosnące grupy różnych drzew i krzewów.

Inne

Źródła:
Karta zabytku Ewa Łuczyńska 1978
Karta zabytku A. Dolistowski T. Łukaszewicz
Zdjęcie z 1978 roku Artur Jankowski
dworypogranicza.pl