Trzebaw

Stan obecny

Dwór - Prawdopodobnie własność J.S.T.
Zamek - na terenie Wielkopolskiego Parku Krajobrazowego.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Trzebaw to wieś leżąca w pobliżu jezior Góreckiego i Witowelskiego, w odległości 4 km na wschód od Stęszewa. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1241 r., gdy wymieniona została jako Trzebawy w dokumencie zatwierdzającym nadanie tej i innych wsi, przez ks. Przemysława I i Bogusława - niejakiemu Przedpełce, synowi Hugona. W zapiskach nazwa widnieje także w postaci Trzebawe (1399) i Trebawe (1399). Pomiędzy 1358 a 1398 r. wieś posiadała swoich sołtysów oraz ławników. W latach 1387-95 z T. pisali się Bawor, Wincenty i Małgorzata. W 1399 r. o wieś tę sądzili się Wojciech z Góry (w imieniu Mościca ze Stęszewa), z Mikołajem Żydowskim. W latach 20. XV w. właścicielem T. był Piotr Korzbok, podkomorzy poznański. W 2. poł. stulecia znany był Sędziwój Trzebawski, a następnie Maciej T., który na pocz. XVI w. puścił Piotrowi Konarzewskiemu (wyderkafem) wieś T., dziedzinę Niwka z młynem wodnym oraz część Sowińca. W 1503 r. Konarzewski nie chciał oddać w.w. dóbr, lecz puścił je Maciejowi w dzierżawę. Zasada "sprzedaży z prawem odkupu" była taka, że jeżeli właściciel chciał oddać pieniądze, to "wyderkujący" powinien zwrócić dobra. Jednak Konarzewski nie zrobił tego i w 1506 r. doszło do sprawy sądowej, którą wytoczyła mu córka Macieja - Katarzyna; sprawę oczywiście wygrała. Była ona już wtedy żoną Andrzeja Grudzińskiego, czyli zarazem współwłaścicielką sporych dóbr, m.in. w powiecie kcyńskim. W 1506 r. zapisała na tych dobrach 4 i pół grzywny czynszu rocznego dla kapituły poznańskiej (od sumy głównej 55 i pół grzywny).
W latach 1510-1628 we wsi istniał kościół parafialny, zaś do parafii należały: Jarosławiec, Niwka, Sowiniec, Trzebawie i Witowie Mniejsze. W 1510 r. dziedzic Grudziński dał wszystkie swoje dobra Katarzynie, w tzw. "dożywocie". Mieli oni córkę Zofię i syna Stefana, a w 1534 r. Andrzej G. zapisywał przyszłej synowej - Barbarze Kościeleckiej - 3500 złp. posagu i tyleż wiana. Zofia wyszła za Andrzeja Kunowskiego i to oni odziedziczyli T. z przyległościami. W 1548 r. była już wdową i sprzedała połowę swoich dóbr - Janowi Krotoskiemu h. Leszczyc, kasztelanowi rogozińskiemu. Po jej śmierci Krotoski zawłaszczył całe dobra, o co pozywała go w 1551 r. córka Kunowskich - Konstancja. Były to wsie: Wiry, Trzebaw, Łodzia, Łęczyca, Sadowie, Sowiniec i Górka w pow. poznańskim. W 1553 r. zawarto ugodę, na mocy której prawowita dziedziczka dokonała zapisu ewikcyjnego na rzecz Krotoskiego. Już cztery lata później sprytny kasztelan sprzedał dobra - Andrzejowi Białośliwskiemu, ożenionemu z Barbarą Orzelską. Jej kuzynami byli Witosławscy, znani nam z licznych majętności w pow. nakielskim. Najprawdopodobniej doszło do rozwodu Białosliwskich, bo w 1562 r. Andrzej B. zapisywał na dobrach posag kolejnej swej żonie - Małgorzacie Radzewskiej. Odnotujmy też, że w tamtych czasach (1564) wieś płaciła po fertonie z 4 łanów osiadłych - biskupowi poznańskiemu.
Po śmierci Andrzeja B., Małgorzata wyszła za Sylwestra Dembowskiego, miecznika łęczyckiego. W 1579 r. próbowała udaremnić przejęcie dóbr przez kolejnych chętnych, jednak ostatecznie Trzebaw, Łodzia, osada Sowiniec, Górka, Sadowie i pustki Niwka, znalazły się w posiadaniu Jana Marszewskiego (kupił on cześć Jana Białośliwskiego) i Jana Ciświckiego. Byli oni płatnikami poboru w 1580 r. Część M. miała 3 półłanki, 2 osadników i 5 zagrodników, zaś część C. - 3 półłanki, 3 zagrodników, 1 osadnika, rybaka i karczmarza.
Na skutek przeróżnych wykupów, wyderków i sprzedaży, pod koniec XVI w. we wsi panował niezły galimatias; większość zapisek dot. tych transakcji musimy pominąć ze wzgl. na objętość opisu. Na co najmniej kilku działach T. siedzieli: Małgorzata Kozłowska (zam. Strzelecka), która kupiła część Ciświckich; siostrzeniec Sylwestra Dembowskiego - Walentyn Gosławski, który zobowiązał się do sprzedaży swojej części Jakubowi Dąbrowskiemu; kolejny spadkobierca Dembowskiego - Stanisław Dąbrowski (brat Jakuba); Piotr Krajkowski, który pożyczał jakieś pieniądze Dąbrowskim w zamian za obietnicę części majątku oraz Stanisław Radzewski, któremu Krajkowski scedował swoje prawa. W kolejnych latach Strzelecka dała swą część synom: Mikołajowi i Wojciechowi, zaś Jakub Dąbrowski sprzedał swoją - Mikołajowi, Andrzejowi i Piotrowi Ossowskim, sędziom ziemskim z Poznania.
Mikołaj Strzelecki ożenił się z Zofią Rąbińską, zaś ta po jego śmierci wyszła za Wojciecha Chrzypskiego. Miała z nim synów Jana i Baltazara, w 1612 r. zwanych dziedzicami T. i przyległości. Najwyraźniej na pocz. XVII w. wszyscy pozostali pretendenci do dóbr gdzieś się zapodziali, bo w 1620 r. jako posiadacze T. występują jedynie Strzeleccy, którzy sprzedali majątek Janowi Opalińskiemu h. Łodzia, zaś ten w 1621 r. sprzedał Piotrowi Ossowskiemu, dziedzicowi Ossowej Sieni i Wilkowa. Będąc posiadaczem tak rozległych dóbr, w 1628 r. Ossowski erygował szpital k. kościoła parafialnego w Wilkowie Polskim. Dwa lata później podzielił majątek pomiędzy synów i bratanków. Trzebaw z przyl. otrzymał Wacław O. Z czasem został on kasztelanem nakielskim; ożenił się z Jadwigą Modrzewską, zmarł ok. 1643 r. Ciekawostką jest fakt, że w 1657 r. na polach wsi Trzebaw, jak to pisali autorzy "Słownika Geograficznego..." - "Czarnecki uganiał się z Szwedami"... Ponoć doszło tu nawet do zwycięskiej potyczki.
Z licznej grupy spadkobierców po Wacławie O., najważniejszą wydaje się być córka Zofii Ossowskiej - Zofia Radomicka, która w 1679 r., w tow. braci stryjecznych: Piotra Ossowskiego i Jana O., sprzedała swoją część dziedziczną bratu - Maciejowi Radomickiemu. Rok później podobnie uczyniła jej córka Anna, zamężna za Damiana Garczyńskiego i w 1688 r. brat Macieja - Stefan (obaj byli synami Kazimierza i Zofii Ossowskiej - przyp.).
Damian i Anna Garczyńscy mieli syna Stefana, który scedował spadek na Stanisława Garczyńskiego. W kolejnych latach pojawiało się wielu współwłaścicieli klucza Trzebawskiego, na przykład Łąccy h. Korzbok. Już w 1753 r. Karol Łącki w imieniu swoim i brata Wojciecha, sprzedał swoją połowę dóbr - Augustynowi na Kościelcu i Działyniu Działyńskiemu, wojewodzie kaliskiemu. Druga część ciągle znajdowała się w rękach Radomickich: Franciszki i Anny, zam. 1-o voto Działyńskiej, 2-o v. Gurowskiej. W 1776 r. Franciszka dała swoją część Annie, w zamian biorąc: Łysiny, Tylewice, Puterklucz, Nowąwieś, Hetmanice, Lgin, Wroniawy, Holendry Wroniawskie, Choryń, Granecznik oraz kamienicę w Poznaniu.
W 2. poł. XVIII w. Działyńscy wybudowali we wsi pierwotny dwór dla zarządców, o którym mówi wzmianka dot. urodzenia Tomasza - syna Trzcińskich, dworzan dworskich. Mieszkali w nim także dzierżawcy klucza - Józef Kozłowski z żoną Heleną Kozierowską. Józef zmarł ok. 1778 r., więc we dworze mieszkała Helena z synem Marcinem. Posesorem w tym czasie był Stanisław Kurzewski, starosta kurzeszyński, który nawet mianował tu swojego plenipotenta. Po nim we dworze mieszkali Badyńscy, którym w 1790 r. urodziła się córka Salomea Józefa.
Od 1793 r. klucz trzebawski należał do Anny Górowskiej, następnie Tytusa Działyńskiego, budowniczego opisywanego zamku. Jego ruiny wznoszą się na jednej z dwóch wysp na jeziorze - 'Zamkowej", położonej w centralnej części jeziora. Wyspa istnieje tu zapewne od niepamiętnych czasów, natomiast lokalizacją tą Działyński zainteresował się w 1824 r., który wybudował tu zamek romantyczny, będący prezentem dla siostry - Klaudyny z Działyńskich, z okazji jej ślubu z Bernardem Potockim h. Pilawa. Zamek został opuszczony już w 1830 r., a w 1848 r. ostrzelali go Prusacy, sądząc, że ukrywali się tam powstańcy.
Miejscowość Górka, od której nazwę bierze jezioro, w 1885 r. stanowiła folwark i leśnictwo. Jak napisali to autorzy "Słownika Geograficznego..." Chlebowskiego i s-ki - "z powodu pięknego położenia, Górka jest w miesiącach letnich celem licznych wycieczek z Poznania". Z tego samego powodu, na płn. brzegu jeziora, pewien Niemiec w 1941 r. postanowił wybudować sobie pałac - więcej o tym obiekcie zainteresowani znajdą pod poz. "Jeziory" w naszym katalogu.
Z kolei po więcej informacji o Działyńskich odsyłamy do opisu Kórnika, gdyż zapiski o Trzebawiu zanikły w "Regestach" z początkiem XIX w. Znajdujemy tu jeszcze ekonomów Węsierskich, którym urodziło się dwóch synów: Stanisław Kostka Józefat Andrzej (1798) i Franciszek Michał (1800). Później wieś należała do kolejnych posiadaczy Kórnika. Po śmierci Jana Kantego Działyńskiego, właścicielem dóbr kórnickich został jeden z czworga dzieci Jadwigi Działyńskiej (1831-1923) i generała Władysława Zamoyskiego (1803-1868) - Władysław (1853-1924). Był on działaczem społecznym, m. innymi założycielem towarzystwa "Sokół" w Krakowie, a pod koniec życia "Zakładów Kórnickich". Po śmierci męża, oficjalną właścicielką Trzebawia była Frau Gräfin von Zamojska, czyli krótko mówiąc matka Władysława (II) - Jadwiga. W 1872 r. dobra trzebawskie liczyły 8072 morgi, zaś czysty dochód z gruntu szacowano na 4048 marek.
W 1888 r. na T. w pow. poznańskim składała się wieś i obszar dworski. We wsi znajdowały się 23 domy z 231 m-cami i miała ona 298 ha gruntów, w tym 281 ha ziemi uprawnej. Dwór wraz z leśniczówką i folwarkiem Kierzki tworzył okręg wiejski, liczący 24 domy i 363 m-ców, w tym 3 protestantów. Dobra liczyły 2101,31 ha, w tym 680 ha ziemi uprawnej, 136,37 ha łąk, 33,35 ha pastwisk, 980 ha lasów, 41,11 ha nieużytków i 230,48 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 12145 marek. Gospodarstwo posiadało cegielnię, ponadto specjalizowało się w produkcji nabiału i hodowli bydła holenderskiego.
Generałowa nie zajmowała się sprawami majątku, gdyż od tego miała posesorów i zarządców. W 1884 r. w T. posesor dóbr Franciszek Grabski, ożenił się z Antoniną Michaliną Wacławą Wilczyńską. W 1888 r. urodził się ich syn Marian Józef Franciszek. Grabski zmarł mając 55 lat, 31 marca 1899 r. Następnie dzierżawcą dóbr został Wacław Pluciński. W 1913 r. dobra rycerskie Trzebaw, wraz z "Chausseehaus", domem leśnym i folwarkiem w Górce oraz folwarkiem Kierzki miały 2100 ha obszaru, z czystym dochodem gruntowym w wys. 12134 marki. W ks. adresowej niemieckiej (1913) zapisano właścicielkę Jadwigę jako "Gräfin von Zamoyska, geb. Gräfin Dzialyńska", zamieszkałą w Paryżu. Pluciński też zapewne przyjął niemieckie szlachectwo, bo figuruje obok hrabiny jako "von Plucinski".
Po śmierci Władysława Zamoyskiego Trzebaw wszedł w skład utworzonej przez niego fundacji "Zakłady Kórnickie". W 1930 r. T. stanowił wieś oraz majątek w pow. poznańskim i liczył 648 m-ców. Dobra o wielkości 2050 ha dzierżawił Witold Pluciński (syn Wacława). Majątek posiadał własną gorzelnię. Ponadto we wsi była karczma F. Czyża, krawiec W. Nowak i szewc F. Olejniczak. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Nickelsrode. Po 2. wojnie światowej dobra zostały zabrane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811861 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3766_(2063)_Stenschewo_1911_APP_Sygn._M.top.25-1087.jpg
11821616 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3766_Stenschewo_IX.1944_uniberk_C056972586.jpg
Zdjęcie archiwalne zamku - litografia Napoleona Ordy.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Zamek na wyspie. Budynek neogotycki, murowany, wzniesiony na rzucie litery "L", parterowy z mezzaninem i narożną, cylindryczną wieżą od str. wschodniej. W wewnętrznym narożu znajdował się aneks przeszklony ostrołukowymi arkadami, z którego rozciągał się widok na jezioro. Główne wejście znajdowało się od str. północnej i zdobiły je dwie wysmukłe wieżyczki. Elewacje posiadały nierównomiernie rozmieszczone okna i zwieńczone były krenelażem.
Dwór we wsi. Budynek wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi W-E, fasadą skierowany na płd., z lekkim odchyleniem na wschód. Parterowy, nakryty naczółkowym dachem, z niższą przybudówką od str. wschodniej.

Park

1. Założenie zamkowe prawdopodobnie nie posiadało parku ozdobnego.
2. Park dworski (we wsi) z 2. poł. XIX w. o pow. 2,32 ha. Podany obszar dotyczy części, która rozciągała się wokół dworu. Do parku można by też zaliczyć sporej wielkości sad, znajdujący się po zach. stronie dawnego podwórza gospodarczego, o pow. 2,74 ha, obecnie w całości wykarczowany.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011