Skatalogowanych zabytków: 11365
Zarejestruj się

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

maciej stachowskiJacek KoszalikMarek Kujawa

Szypłów

Birkenrode (1943-45)

Województwo:wielkopolskie
Powiat:średzki (wielkopolski)
Gmina:Nowe Miasto nad Wartą
Rodzaj obiektu:Pałac

Rejestr zabytków

Zespół:pałacowy, nr rej.: 1523/A z 1.06.1974

Stan obecny

Aktualny stan własności nieznany.
Obiekt w trakcie remontu.

Historia

Pałac z k. XVIII / XIX w.
Szypłów to wieś leżąca 7,5 km na południe od Nowego Miasta nad Wartą. Dawniej także Szypłowo, Szyplewo, Sypłowo, Sziplowo i Syplowo. Najstarsze wzmianki jakie znaleźliśmy pochodzą z lat 1396-98, kiedy to ze wsi S. pisali się Piotr i Mikołaj. W księgach grodzkich i ziemskich Sz. pojawia się dopiero w 1467 r., kiedy to Jan de Syplowo sprzedał swoją część we wsi, innemu Janowi i Piotrowi de S., synom Wnyeslawa (Wiesława?) - dziedzicom Chwalęcina Wielkiego. Ciż bracia w tym samym roku sprzedali część W. Ch. za 100 grzywien Mikołajowi Chwalęckiemu. Zgodnie z powszechnym zwyczajem, w 2. poł. XV w. właściciele wsi zaczęli nazywać siebie Szypłowskimi. Synem Jana Szypłowskiego był Marcin, który w 1477 r. sprzedał Wincentemu z Ostrowieczna 5 łanów ziemi wraz z karczmą w Malechowie. Zapewne braćmi Marcina byli Łukasz i Jan Szypłowscy. Już w 2. poł. XV w. wybudowali oni we wsi pierwotny dwór. W 1479 r. bracia zapisywali posagi swoim żonom; Łukasz na 1 łanie pustym zwanym "Pawłowski" i połowie łanu "Olysskow." (?), po 30 grzywien posagu i wiana - Zuzannie, zaś Jan na 2 łanach folwarku, po 50 grzywien posagu i wiana - Małgorzacie. Bracia w tym samym roku zamienili się częściami ról, w zapisce padają nazwy: płosa roli zwana "Kamionka" oraz łan pusty zw. "Mysskowski".
W latach 80. XV w. część wsi przeszła w ręce Wojciecha Pielgrzyma (Peregryna) Kobylnickiego. W 1491 r. dziedzice toczyli spór i zawarli układ w grodzie pyzdrskim, chodziło o sporny łan ziemi ornej. Kobylnicki w 1493 r. sprzedał połowę swojej części (wyderkafem) Maciejowi Wargowskiemu. Tym sposobem wieś podzieliła się na co najmniej trzy dziedziny: Szypłowskich, Kobylnickich i Wargowskich. Maciej W. w 1495 r. zapisywał na 1/2 swej części po 50 grzywien posagu i wiana żonie Jadwidze Tarnowskiej.
Na pocz. XVI w. dziedzicami poszczególnych części Szypłowa byli: Jadwiga Szypłowska, wdowa po Macieju Wargowskim, Wojciech z Szypłowa i Lukasz Szypłowski (zapewne nie ten sam, co w 2. poł. XV w., bo musiałby mieć 70-80 lat). Syn Jadwigi - Jan Wargowski - zgodnie ze zwyczajem nazwał się Szypłowskim, a w 1529 r. zapisywał po 100 grzywien pos. i wiana swej żonie Dorocie Łaskawskiej. Z kolei Łukasz Sz. miał syna Mikołaja, a jego przyszłej żonie Annie Cielęckiej zapisał w 1513 r. kwotę 200 złp. (po 100 złp. posagu i wiana). Jan Wargowski / Szypłowski zmarł ok. 1539 r., a wdowa dokupiła łan ziemi od Mikołaja Sz., za kwotę 20 grzywien. Miała ona wówczas małoletnich synów: Stanisława i Wojciecha.
Mikołaj Sz. miał kilku synów, w tym Piotra, który w 1542 r. kwotę przypadłą z podziału z braćmi (116 złp) dał w posagu swej żonie Zofii Zorzewskiej. Niestety nie wiemy co się z nimi dalej stało... Jedynymi Szypłowskimi we wsi pozostali Stanisław i Wojciech Sz-cy seu Wargowscy z matką Dorotą i zapewne to dla nich w 1547 r. w aktach grodzkich i ziemskich spisano akt nadania Szypłowa i Usłodzina. W 1550 r. toczyli oni spór o kopce graniczne z Piotrem i Maciejem Chwalęckimi. Sprawy sądowe przeciwko dziedzicom toczyły się jeszcze przez wiele lat. W 1557 r. Dorota Łaskawska dała części dziedziczne po Osieckich (epizodyczni współwłaściciele) synowi Wojciechowi. Ten z żoną Zofią Zadorską miał troje dzieci: Jadwigę, Jana i Stanisława. W 1564 r. wieś miała 9 łanów, z których płacono po 12 groszy fertonów biskupom poznańskim. W kolejnych latach w zapiskach "odnalazła się" córka Piotra Szypłowskiego - Regina - która w 1568 r. dała swoje części dziedziczne wsi Janowi Łaskawskiemu. Dzięki tej zapisce wiemy też, że jednym z braci Piotra był Jerzy - pleban w Nowym Mieście i Żerkowie. Jan Łaskawski w 1577 r. zapisał na poł. dóbr po 1400 złp. posagu i wiana żonie Urszuli Staręskiej. Wspomniana wyżej Regina miała siostrę Zofię, która w 1579 r. również dała swoją część wsi Janowi Łaskawskiemu, krótko mówiąc - szwagrowi.
Oprócz Szypłowskich i Łaskawskiego, w latach 80. XVI w. część wsi należała do Wojciecha Mieszkowskiego h. Odrowąż, a następnie Andrzeja Puczołowskiego (1583) z żoną Jadwigą Wargowską. W 1594 r. Jan Szypłowski sprzedał swoją część wsi bratu Stanisławowi, który ożenił się z Katarzyną Jastrzębską, córką Macieja. Ciż bracia Szypłowscy wybudowali we wsi dwór, który wraz z częścią ziemi i dwoma kmieciami sprzedali w 1601 r. na wyderkaf - Marcinowi Gowarzewskiemu. W tym samym roku Puczołowski sprzedał inną część Sz. - Andrzejowi Mieszkowskiemu, synowi Wojciecha. Część trzecia (o ile dobrze liczymy) należała do Stanisława Wargowskiego, który w 1604 r. sprzedał ją Mikołajowi Cielęckiemu, synowi Kaspra, za kwotę 9 tys. złp. Ten rok później zapisywał na połowie kupionych dóbr, a także na połowie swojej wsi Cerekwica, sumę 1800 złp. posagu żonie Dorocie Domiechowskiej h. Prawdzic, córce Wojciecha.
W latach 1578 i 1612 w Szypłowie było 6 łanów osiadłych i 2 zagrodników, dziedziczyli Zofia Szypłowska, a potem Mikołaj Cielęcki. W 1. i 2. dekadzie XVII w. wszystkie części Szypłowa po Wargowskich vel. Szypłowskich oraz po Mieszkowskich przeszły na Mikołaja Cielęckiego i Andrzeja Skrzetuskiego, tudzież tego Andrzeja wychowanków: Macieja, Jana i Melchiora Skrzetuskich. Mikołaj Cielęcki miał 3 synów: Wojciecha, dominikanina w Poznaniu, Jakuba, kanonika w Poznaniu oraz Macieja. W 1625 r. obaj księża sprzedali swoje części Szypłowa temuż bratu Maciejowi, za kwotę 9 tys. złp., zaś ten niezwłocznie oprawił na poł. wsi 6 tys. złp. posagu swej żonie Annie Rozdrażewskiej h. Szeliga. W 1628 r. sprzedał on Sz. swemu bratu Kasprowi. Ten w 1628 r. upił się i urządził awanturę we dworze, podczas której pobił bratową. Sprawę skierowano do sądu, jednak nie wiemy, jak się ona zakończyła. Najwyraźniej Kasper musiał jakoś załagodzić sytuację, bo pozostał w Szypłowie i był płatnikiem "podymnego" w 1629 r., w wys. 7 złp. od 14 dymów. Później ożenił się i ustatkował, a w 1634 r. urodziła się córka jego i n.n. Jadwigi - Regina.
W międzyczasie na części Skrzetuskich Jan sprzedał swe części po ojcu bratu Maciejowi. Zapiski nie precyzuję, skąd wziął się tu nagle Jerzy Chełkowski h. Wczele z żoną Dorotą (?). Może był tylko dzierżawcą albo posesorem? W każdym razie w Szypłowie rodziły się ich córki: Konstancja (w 1634) i Anna (w 1637). Również w 1637 r. Szypłów opuścił ostatecznie Kasper C., który sprzedał swoją część wsi Dobrogostowi Gembickiemu, staroście stawiszyńskiemu. Ten sprzedał dobra Świętosławowi Czackiemu, zaś Czacki w 1645 r. Adamowi Rozdrażewskiemu h. Szeliga.
Po szwedzkim "potopie" wieś nadal była podzielona na część Melchiora Skrzetuskiego i Adama Rozdrażewskiego, syna Adama. U R-ich posesorem był Łukasz, następnie Jakub Damęcki, zaś u S-kich - Bartłomiej i Katarzyna Koźmińscy, następnie Wojciech i Maciej Łaskawscy.
Rozdrażewscy z całą pewnością mieszkali we dworze, w którym w 1686 r. urodziła się Anna, córka Krzysztofa i Anny R-kich, natomiast można przypuszczać, że i Skrzetuscy posiadali siedzibę godną swego rodu. Po Macieju S. odziedziczył jego bratanek Jan, syn Jana, który w 1701 r. dał swe części Sz. i Usłodzina kuzynowi Antoniemu, synowi Macieja. Ze względu na objętość tekstu musimy pominąć w opisie kolejnych licznych dzierżawców, posesorów i tenutariuszy, ograniczając się do samych dziedziców. Tak więc w 1715 r. Antoni S. ożenił się z Wiktorią Skrzetuską, córką Stanisława i Ewy Radoszewskiej, dając jej w posagu 8250 złp. W 1727 r. sprzedał swoją część wsi Ludwikowi Skrzetuskiemu, synowi Macieja i Doroty Zawadzkiej h. Korzbok.
Jako współwłaścicielka wsi w międzyczasie pojawiła się Teresa z Malachowskich Szawrońska, a także Józef Skrzydlewski h. Samson, zmarły w 1727 r. Teresa była zapewne siostrą Józefa Malechowskiego, którego znajdujemy w kolejnych zapiskach. W 1734 r. w Szypłowie siedział też Michał Zawadzki, brat Doroty zamężnej za Zdzarskiego z Tarzec.
Józef Malechowski miał brata Rafała (obaj byli synami Michała i Marianny Rozdrażewskiej), ożenionego z Anną Reuth, którym w 1738 r. urodził się w Szypłowie syn Jakub Ignacy. Wzmianka z 1744 r. potwierdza, że Malechowski był dziedzicem części Sz. Z kolejną żoną - Marianną - miał córkę Elżbietę Urszulę (ur. 1744). W 1746 r. zmarł w Szypłowie Michał Zawadzki, prawdopodobnie dzierżawca. Pamiętajmy, że na drugim dziale właścicielem ciągle był Ludwik Skrzetuski. W tym czasie też Barbara Malechowska wyszła za Józefa Skąmpskiego i oni również określani są mianem "dziedziców". Z kolei w 1752 r. Marianna M. wyszła za Rocha Pierzchlińskiego.
Właściciele obu części Szypłowa, czyli Ignacy Skrzetuski i Marianna Malechowska spotkali się, niosąc do chrztu dziecko posesorów Gliszczyńskich - Juliannę Agnieszkę, w roku 1760. Również w tym samym roku, gdzieś w dalekich stronach doszło do transakcji pomiędzy możnymi panami, których do tej pory w opisie nie było, ponieważ dawno temu któraś tam pani Cielęcka wyszła za Michała Hersztopskiego i mieli syna Jakuba, komornika ziemskiego, wwiązanego w jakieś transakcje z Sapiehami. Tak więc Hersztopski trafił do Szypłowa i tu ożenił się z córką Ludwika - Antoniną Skrzetuską. W 1763 r. pojawili się oni w miejscowym kościele niosąc do chrztu Scholastykę Apolonię, dziecko posesorów Pierzchlińskich. Rok później we wsi zmarł dziedzic Rafał Małachowski, którego pochowano w kościele. W 1766 r. w tymż kościele spotkali się panowie Hersztopski z Ignacym Skrzetuskim, będący świadkami na ślubie Stefana Pilchowskiego i Anny Trąmpczyńskiej. Wyjaśnijmy tu, że Ignacy nie był "dziedzicem" swojej części Sz., tylko posesorem u ojca - Ludwika S. W tym czasie na części Malechowskiego nadal siedzieli jego synowie: Ludwik, Józef i Ignacy. Ignacy jako dziedzic Sz. występuje w 1775 r. przy chrzcie Tomasza Stanisława, dziecka Pierzchlińskich. Rok później odkupił on części od braci.
Do pierwszego scalenia dwóch części wsi doszło w 1776 r., gdy Ignacy M. sprzedał cz. Szypłowa i pustki Stramice Ludwikowi Hersztopskiemu. U Skrzetuskich zaś dobra odziedziczyli Wawrzyniec i Walenty, którzy w 1781 r. toczyli spór z komornikiem Antonim Mąkowskim. Ten ostatecznie kupił część Sz. od braci i w 1782 r. sprzedał ją Ignacemu Malechowskiemu, za kwotę 36540 złp. Wprawdzie mieliśmy pomijać nazwiska dzierżawców i posesorów, niemniej nie sposób zignorować tak wybitnej postaci jak Józef Wybicki z Manieczek, podkomorzy królewski, twórca hymnu narodowego, który był posesorem zastawnym części Szypłowa zwanej "skrzetuszczyzną" w 1788 r. Sumę zastawu 20 tys. złp. przekazał on wraz z posesją Kazimierzowi Gorzeńskiemu h. Nałęcz. Tak więc na skutek licznych transakcji jedynym posiadaczem Szypłowa został pod koniec XVIII w. Ignacy Malechowski, który w 1789 r. sprzedał dobra (wraz z Usłodzinem) Andrzejowi Kuczkowskiemu, synowi Franciszka i Teresy Bogusławskiej oraz jego żonie Justynie Zakrzewskiej, córce Franciszka i Ludmiły Niemojewskiej. Zaledwie rok później Kuczkowski zmarł, a Malechowski kwitował wdowę z zaległej kwoty 20 tys. złp. za zastaw 1/2 Sz. dla swej siostry Marianny.
Około 1800 r. Tekla Kuczkowska wyszła za Jana Kaczorowskiego, wnosząc mu dobra w wianie. Dnia 3 listopada 1800 r. urodził się ich syn Józef, w 1801 r. Walenty Kazimierz, w 1803 r. Kazimierz Andrzej, w 1805 r. Józef Apoloniusz, w 1806 r. Justyna Agnieszka; w tym samym roku zmarła na ospę 8-letnia Julianna, zaś Koczorowski wziął się za budowę nowego dworu, wzmiankowanego w 1808 r. z okazji urodzin kolejnej córki - Emilii Katarzyny. Kolejnym dzieckiem Koczorowskich był Apolinary Bonawentura, ur. w 1811 r. Rok później zmarła Justyna z Zakrzewskich Kuczkowska i pochowana została na miejscowym cmentarzu. W 1814 r. Koczorowskim urodził się syn Franciszek, zm. w 1817 r. W tym samym roku, dnia 12 czerwca urodziła się córka Felicjanna (zm. mając 2 lata), następnie w 1818 r. Katarzyna Barbara i w 1820 r. Anzelm Teofil. W 1827 r. zmarł 16-letni syn Apolinary. Jego siostra Justyna w 1829 r. wyszła za Kaspra Malczewskiego z Harbowa.
W 1831 r. miał miejsce ślub rezydentów mieszkających we dworze: Andrzeja Tokarskiego i Franciszki Korytowskiej. Dwa lata później, dnia 10 maja 1833 r. zmarła 59-letnia dziedziczka Szypłowa, Tekla Koczorowska. Wdowiec Jan przekazał majątek córce Justynie Malczewskiej, a Malczewscy sprzedali później dobra Stanisławowi i Nepomucenie (z d. Czochron) Ziołeckim. Tychże córka Wiktoria w 1845 r. wyszła za Jana Rymarkiewicza, doktora filologii, profesora w gimnazjum poznańskim. Dziedzic zmarł 30 maja 1849 r. pozostawiając wdowę i troje dzieci: Romana (44 lata), w.w. Wiktorię (36 lat) i Teklę, pannę (33 lata). Spadkobiercy Rymarkiewiczów wkrótce sprzedali majątek, a kolejnym właścicielem wsi Sz. został Władysław Taczanowski h. Jastrzębiec, syn Józefa, który w 1858 r. ożenił się z Bogusławą Heleną Ewą Chłapowską h. Dryja, córką Anzelma i Emilii Koczorowskiej. Co ciekawe, w tym czasie istniała jeszcze część Szypłowa, zwana "skrzetuska", na której siedzieli Walenty i Marianna Trzcińscy (w zapisce Czczińscy). Władysław Taczanowski był m. innymi prezesem Koła Polskiego w parlamencie niemieckim. We dworze mieściła się cenna biblioteka po Zygmuncie Ostrorogu-Gorzeńskim h. Nałęcz ze Śmiłowa. Taczanowski prawdopodobnie przebudował dwór po Koczorowskim, nadając mu bardziej współczesną formę.
W Szypłowie rodziły się dzieci Taczanowskich: Katarzyna Emilia (1859-62), Emilia Aniela (ur.1860), Zofia (ur. 1863), Maria Helena Alfonsyna (1865-1873), Edmund Jan (ur. 1866) oraz Elżbieta Józefa Florentyna (ur. 1878).
Emilia w 1879 r. wyszła za Zygmunta hr. Mycielskiego h. Dołega, a Zofia w 1883 r. za Józefa Mycielskiego.
W 1888 r. S. leżał w pow. pleszewskim (Jarocin). Było tu 15 domów i 235 m-ców, w tym 232 katolików i 3 protestantów. Dobra Władysława Taczanowskiego miały 532 ha, w tym 413 ha ziemi uprawnej, 9 ha łąk, 11 ha pastwisk, 80 ha lasów i 16 ha nieużytków. Gospodarstwo miało własną cegielnię i specjalizowało się w hodowli bydła. W skład dóbr oprócz S. wchodziły: Chwalęcin plus huby (378 ha), Chwalęcinek (259 ha) oraz Mieszków (2307 ha). Cała majętność miała 3476,83 ha obszaru, z czystym dochodem gruntowym 27120 marek. W 1892 r. Taczanowski dokupił dobra rycerskie Grab za 195 tys. marek i Robaków za 80 tys. mk. Zmarł dnia 11 marca 1893 r. i pochowany został w grobie rodzinnym w Mieszkowie. Majątek odziedziczył Edmund T, który prawdopodobnie dokonał kolejnej rozbudowy pałacu.
W 1913 r. dobra rycerskie Szypłow leżały w pow. jarocińskim, a w ich skład wchodziły: Chwalęcin, Chwalęcinek, Grab z folwarkiem Gorzyce, Robaków oraz Mieszków z folwarkami Wolica Pusta, Osiek, Chaszczew, Stramnice i Bielejewo. Razem 4135 ha i 34642 marek, w tym sam Mieszków 532 ha i 4490 m-k czystego dochodu gruntowego. Na obszar ten składało się 413,5 ha ziemi uprawnej, 21 ha łąk i pastwisk, 81 ha lasu, 16,5 ha nieużytków i 1 ha wody. Ilości żywego inwentarza nie podano. Właścicielem był wówczas Edmund Taczanowski (1866-1944), ożeniony z Julią Czesławą Modlibowską g. Dryja (ur. 1874). Miał z nią jedyną córkę Julię, zamężną za Stanisława Urbanowskiego (ur. 1890). Z kolei Zofia i Stanisław mieli córkę Elżbietę (ur. 1930). W 1926 r. dobra Szypłów obejmowały 545,95 ha, w tym 418 ha ziemi uprawnej, 25,94 ha łąk i pastwisk, 89 ha lasu oraz 13.01 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wynosił 1518,39 talarów. W 1930 r. wieś leżała w pow. jarocińskim i miała 218 mieszkańców. Dobra Edmunda Taczanowskiego obejmowały 4038 ha obszaru. We wsi były zakłady ogrodnicze należące do majątku oraz kowal J. Kaczmarski i kołodziej Markiewicz. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Birkenrode. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811891 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3970_(2202)_Neustadt_(An_der_Warthe)_1911_APP_Sygn._M.top.25-1591-1.jpg
6621 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3970_Neustadt_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac okazały, choć bez wyraźnego stylu, wzniesiony na planie prostokąta w dł. osi W-E, fasadą skierowany na południe, podpiwniczony, piętrowy i nakryty dachami wielospadowymi. Do głównego korpusu dobudowane poprzeczne skrzydła, które w obu dłuższych elewacjach tworzą ryzality, w tym w płn.-zach. narożniku - znaczny, tzn. to skrzydło jest bardziej wysunięte na północ niż skrzydło wschodnie. Nad głównym wejściem wystawka przypominającą niewysoką wieżę. Na kalenicach dachów ozdobne (?) grzebienie.

Park

Park z XIX w. o pow. 3,72 ha. Pomiaru dokonaliśmy po granicach drzewostanu, z którym prawie pokrywa się współcz. działka ewid. nr ...148/3 (ok. 3,45 ha wraz z budynkiem i dz. nr ...148/4 pośrodku).

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.