Rawicz - Sarnowa

Stan obecny

Stan własności nieznany.
Dwór sądząc po wyglądzie jest opuszczony.

Historia

Dwór z XVII / XVIII / pocz. XIX w.
Sarnowa to dzielnica Rawicza leżąca ok. 4 km na płn. wschód od jego centrum. Przed 2. wojną światową stanowiła odrębną miejscowość. Dawne nazwy to Sarnowo i Sarnów. Opisywany dwór leży w płn. części miasta zwanej Sarnówka.
Pierwsza wzmianka o "Sarnove" pochodzi z 1089 r., jednak prawdopodobnie dotyczy ona (wg Galla Anonima) Żarnowca w Małopolsce. Kolejna zapiska mówi o księciu Przemysławie I, który uwolnił mieszkańców wsi Zarnowo - własność klasztoru trzebnickiego, od obciążeń i nadawał prawo podróżowania w obrębie dzierżaw książęcych. Jednak autorzy "Słownika Geograficznego..." również nie są pewni tej zapiski, nie natrafili też na inf. z 1240 r. "o nadaniu przez biskupa poznańskiego dziesięciny z 10 wsi, w tym Sarnowy, kościołowi we wsi."
Z kolei w 1262 r. w Dankowie ks. Bolesław spisał przywilej mówiący o mieście Sarnov, które zwalniał od ciężarów państwowych. Jednakowoż nadal nie ma pewności, czy chodziło o to właśnie Sarnowo. Pewna jest dopiero inf. z 1387 r., kiedy to Małgorzata z S. i jej mąż Jan Dunin (Donin, pochodzący ze śląskiego rodu Dohna) nabyli Jasień, Zakrzewo i Kawcze w dystrykcie ponieckim, od Wincentego z Granowa, kasztelana nakielskiego. Dohnowie w tamtych czasach posiadali m. innymi Górę leżącą przy granicy z Wielkopolską - siedzibę późniejszego powiatu.
Jan Dunin zmarł w 1398 r. Mieli z Małgorzatą czworo dzieci: Jerzego (Jurgę), Ottona, Elżbietę i Annę. Na przełomie XIV i XV w. Sarnowa gwałtownie się rozbudowywała. Wzniesiono m. innymi zamek, młyny i założono folwarki wokół murów miejskich. Dnia 11 listopada 1407 r., za zgodą króla Władysława Jagiełły, Jerzy Dunin wraz z matką lokowali miasto na prawie magdeburskim. W 1418 r. Jerzy ożenił się z narzeczoną swego zmarłego brata - Małgorzatą, córką Andrzeja Gryżyńskiego. Zgodę na ślub oraz zwolnienie z umowy narzeczeńskiej musiała wyrazić Stolica Apostolska. Z kolei siostra Jerzego - Anna - wyszła za Niemierzę z Lubosza, z którym miała dzieci: Sedziwoja, Niemierzę i Barbarę. W późniejszym czasie kilka razy toczyła spory sądowe z bratem. Swoją część dóbr, czyli S. i Żołędnicy dała w latach 20. dzieciom. W 1421 r. Jerzy i matka Małgorzata (nazywana wdową po Eliaszu Duninie, czyli Janie), wystawili w S. kościół p.w. świętych Andrzeja i Doroty, za zgodą biskupa poznańskiego Andrzeja (Łaskarza) Gosławskiego. Jerzy musiał być niezłym utracjuszem, bo wielokrotnie procesował się zarówno z matką, jak i siostrami. W 1422 r. za posag swojej żony kupił sołectwo w Sarnowie. W tym samym roku przegrał proces z matką o Żołędnicę, miał zniknąć stamtąd w ciągu 2 tygodni, natomiast inwentarz i zasiewy mieli podzielić po połowie. W 1423 r. ukradł matce naczynia do wyrobu piwa i zabił jej 10 wieprzy. W sądzie dowodził że tego nie zrobił, podobnie jak pewnej nocy w 1424 r. gdy "wychodząc z grodu" poczynił szkód na łączną kwotę 100 grzywien. Więcej szczegółów i ciekawostek z tego okresu zainteresowani znajdą tradycyjnie w Słowniku Hist.- Geogr. PAN.
Jerzy Dunin zmarł w 1428 r. Z żoną Małgorzatą mieli córki Annę i Jadwigę. Anna wyszła za Jana Chełmskiego i zamieszkała w jego majątku Gola, a później w Zakrzewie (ok. 1448). Jadwiga została żoną Wojciecha Wyskoty ze Zdziesza w powiecie pyzdrskim. Ok. 1440 r. zamieszkała z mężem w Ostrowie k. Śremu. W poł. XV w. dobra S. zostały znacznie rozczłonkowane i nabyli je m. innymi: Krystian z Dalabuszek, Stanisław Rogaliński oraz Jan i Mikołaj z Jutrosina. W 1452 r. jako kolatorzy kościoła w S. (czyli zarazem posiadacze miasta) występowali Jan z Bnina, kasztelan międzyrzecki; bracia Fryczowie z Jutrosina: Mikołaj, Bartosz i Janusz oraz Jan Wierzbieński. Miasto w 1458 r. wystawiło 4 pieszych rycerzy na wyprawę malborską. Kilka lat później, części S. zaczął skupować Piotr Iłowiecki, chorąży poznański, który ok. 1480 r. był już w posiadaniu całości dóbr. W roku tym zapisał na 1/3 majątku 400 grzywien posagu i 500 grz. wiana swej żonie Elżbiecie. W 1487 r. sprzedał dobra swemu zięciowi - Janowi Góreckiemu. To samo uczynili rok później jego synowie: Jan i Andrzej Iłowieccy.
Gdy Górecki na dobre zadomowił się w Sarnowie, przezwał się Sarnowskim. W 1488 r. zapisywał Małgorzacie Iłowieckiej (córce Piotra) 300 grzywien posagu i tyleż wiana na mieście S., wsi Sarnówka i poł. wsi Żołędnica. W 1498 r. wziął udział w wyprawie tureckiej i szczęśliwie wrócił. W 1522 r. przekazał dobra córkom: Agnieszce Mieszkowskiej i Dorocie (niezamężnej). Jan G. vel Sarnowski zmarł w 1523 r. Po jego śmierci córka Agnieszka sprzedała dobra wyderkafem swemu mężowi. Tym sposobem po śmierci żony - 10 lat później - imć Mikołaj Mieszkowski h. Odrowąż został pełnoprawnym właścicielem Sarnowy. Wkrótce ożenił się ponownie, z Ewą Sepieńską, której zapisał oprawę na dobrach. W 1539 r. uzyskał pozwolenie królewskie na kolejny (prócz już nadanych) jarmark w mieście. Z jego pierwszej żony pochodziła córka Dorota, która wyszła za Wojciecha Zakrzewskiego h. Wyskota. Z drugiej - Ewy - pochodził syn Mikołaj.
Dorota Mieszkowska - Zakrzewska sprzedała mężowi miasto z przyległościami, lecz w 1546 r. Wojciech dał jej z powrotem połowę S. z przedmieściem Sarnówką i połowę Żołędnicy. Dorota miała z Zakrzewskim córkę Annę i syna - Jakuba - dziedzica połowy wsi w poł. XVI w. Jakub Zakrzewski miał z kolei synów - Mikołaja i Stanisława - dziedziców połowy S. w latach 80. XVI w. Druga połowa należała wówczas do Macieja i Pawła Chojnackich, którzy puścili ją na wyderkaf Jerzemu Tarzeckiemu (z Tarców k. Jarocina). W tamtym czasie (1583) miasto płaciło 4 floreny i 24 grosze podwójnego szosu, a od szynkarzy 24 grosze. Ponadto pobór: od 8 łanów miejskich, 6 wiatraków, 2 młynów, 6 rzemieślników, 7 komorników i 4 zagrodników. Łącznie podatek wynosił 22 floreny i 10 groszy.
Pod koniec XVI w. dobra miały aż trzech współwłaścicieli. Oprócz syna Jakuba Zakrzewskiego - Mikołaja, byli to Chojnaccy (Paweł i Maciej, synowie Macieja) oraz Jakub Sarnowski, syn Macieja. Na pocz. XVII w. część Chojnackich (seu Spławskich) nabył Mikołaj Zakrzewski. W tamtym też czasie obok kościoła założono szkołę katolicką, a w latach 1631-36 bractwo szkaplerzowe oraz różańcowe. W czasie wojny 30-letniej (1618-1648) do miasta schronili się niemieccy protestanci. Właścicielami dóbr nadal byli Zakrzewscy, którzy w 1667 r. założyli szpital przy kościele. W 1675 r. rozpoczęto w S. prowadzenie ksiąg parafialnych. Dziedzicem był wówczas Andrzej Zakrzewski, ożeniony z Barbarą Zelędzką (?), po których S. i Sarnówkę odziedziczyli synowie: Jan i Stanisław. Stanisław Zakrzewski ożenił się z Joanną Szołdrską h. Łodzia. W Sarnowie rodziły się ich córki: Barbara (1693-94), Marianna (ur. 1699) i Zofia Balbina (ur. 1702). Dziedzic Stanisław Zakrzewski zmarł 28 maja 1708 r., podczas pobytu u lekarza, we wsi Henrykowice na Śląsku. Oficjalnie panią Sarnowy była Joanna Szołdrska, a od ok. 1717 r. "dziedzicem" nazywany był też jej syn - Telesfor. W 1718 r. Joanna Zakrzewska ufundowała nowy kościół we wsi i nakazała rozpoczęcie jego budowy. Warto tu dodać, że miejscowi protestanci (tzw. "dysydenci") mieli zatargi z proboszczem katolickim. Publicznie obrażali go, za co później część skazano na więzienie, cześć na karę pieniężną, a pozostali musieli wybudować nowy mur dookoła cmentarza. Mur wykończony został w 1741 r. o czym świadczył napis łaciński (czy się ów napis zachował, nie wiemy).
Zakrzewska oprócz syna Telesfora miała też córkę Mariannę, która wyszła za Samuela Kierskiego h. Jastrzębiec i mieszkała razem z mężem w Kiekrzu. W 1719 r. urodziła się tam ich córka Brygitta Jadwiga.
W latach 20/30 dziedzic - Telesfor Zakrzewski - dodał do nazwiska człon Wyssogota, podobnie jak uczyniła to jego rodzina z Zakrzewa (patrz opis Zakrzewa w naszym katalogu). Tym sposobem przybrało ono formę Wyssogota-Zakrzewski herbu Wyskota. Dziedzic umarł dnia 6 marca 1736 r., pozostawiając wdowę - Teresę z Święcickich. Niebawem zmarł także mąż Marianny - Samuel Kierski, tak więc to ona została jedyną właścicielką dóbr. Gdy w 1745 r. jej mężem został Andrzej Zakrzewski, kasztelan rogoziński, oboje dokończyli budowę kościoła, rozpoczętą przez matkę. Jeszcze w tym samym roku kościół został ozdobiony i konsekrowany. Proboszczem w 1749 r. został Jan W.- Zakrzewski, kanonik kat. poznański, wcześniejszy proboszcz brodnicki.
Dziedzic zmarł nagle, w Kiekrzu, dnia 12 marca 1755 r. Ostatecznie spoczął jednak w Sarnowie, gdzie pochowany został dnia 23 września t.r. Marianna Zakrzewska w 1765 r. puściła dobra w zastaw, za kwotę 300 tys. złp. - Józefowi Sczanieckiemu h. Ossoria. Tym sposobem we wsi na ok. 50 kolejnych lat zadomowili się Sczanieccy. Warto tu wspomnieć, że około 1770 r. żydzi w S. płacili 158 złp. podatku.
W 1779 r. Józefa S. (córka dziedzica) wyszła w Sarnowie za Mikołaja Skoroszewskiego. Oficjalna właścicielka - Marianna Zakrzewska - zmarła 17 marca 1781 r., po czym w Poznaniu przeprowadzony został podział majątku. Były to wówczas wsie: Kiekrz, Pawłowice, Starzyny, Gaj, Sierpowo i Stramice, ponadto Sarnowa i Kazkowo. Grono spadkobierców stanowili: Gorzeńscy h. Nałęcz, Sczanieccy, Skórzewscy oraz Swinarscy. Nietrudno się domyślić, że Sarnowa pozostała przy Józefie Sczanieckim. Zmarł on dnia 24 lutego 1787 r.
Józefa Sczaniecka po rozwodzie ze Skoroszewskim wyszła za Zefiryna Rogalińskiego. Prawdopodobnie pod koniec XVIII w. wybudowali oni w S. nowy dwór. W tamtym czasie w Sarnowie było także 21 wiatraków, 191 domów i 1285 m-ców, w tym 88 żydów; dochody miasta wynosiły 125 talarów. W 1788 r. w mieście wybudowano kościół protestancki. Do 1791 r. Sarnowa wchodziła w skład pow. kaliskiego, a później ziemi wschowskiej. W 1795 r. straciła prawa miejskie.
W zapiskach często występuje ówczesny dworski kucharz - Jan Czuromski (albo Ciuromski). Żoną tegoż była Regina - pracowniczka z folwarku Folusz. Na pocz. XIX w. wybudowano dwór w Sarnówce, w którym zmarła dziedziczka Józefa, a było to dnia 24 kwietnia 1806 r. Dobrami opiekował się posesor, Antoni Bojanowski, ożeniony z Kunegundą Gociałkowską. Po śmierci żony prawdopodobnie zdecydowano o sprzedaży majątku. Jako, że w tym momencie urywają się też zapiski w Regestach przypuszczamy, że dobra przeszły w ręce niemieckie, następnie utworzono tu pruską domenę rządową. Dnia 28 marca 1835 r. Sarnowa otrzymała ponownie ordynację miejską. Ciekawostką jest fakt, że w 1848 r. tutejsi Niemcy żądali wcielenia miasta do Śląska.
Nie wiemy co stało się w poł. stulecia z folwarkiem w części miejskiej, ponieważ w księgach adresowych widnieje już tylko Sarnówko, które w 1872 r. miało 1867 mórg obszaru i właściciela Schlössera. Miasto nosiło wówczas nazwę Sarne. W 1888 r. było tu 201 domów i 1822 m-ców, w tym 978 katolików i 825 protestantów i 19 żydów, obszaru 484 ha, w tym 341 ha ziemi uprawnej.
Dwór przebudowany został w 3. ćw. XIX w. Mniej więcej w tym okresie majątek otrzymał zaszczytne miano dóbr rycerskich - Rittergut, przy czym zrezygnowano z dawnej nazwy Sarnówko (jako nazwa zwyczajowa przetrwała ona do 1945 r., zaś współcześnie nosi nazwę Sarnówka) i oficjalną jego nazwą zostało Sarne (Sarnowo). W 1913 r. wraz z folwarkiem Folusch i tzw. "Rustikalfeldern", dobra miały 544 ha obszaru, w tym 269 ha ziemi uprawnej, 15 ha łąk i pastwisk oraz 182 ha lasów. Właścicielem był wówczas Wilhelm Schade, a zarządcą dóbr Rudolf Nikolai. Czysty dochód gruntowy w 1913 r. wynosił 5241 marek.
W 1926 r. właścicielem domeny "Sarnowa" był Wilhelm Długos. Dobra miały 475,6 ha, w tym 259,4 ha ziemi uprawnej, 22,7 ha łąk i pastwisk, 179,3 ha lasów, 12,3 ha nieużytków i 1,3 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 1472 talary. W 1930 r. miasto Sarnowa liczyło 1547 m-ców. Jako właściciel majątku ziemskiego występuje już niejaki Kiełpsz (obszar bez zmian). Po 2. wojnie światowej Sarnowa została włączona w obszar administracyjny miasta Rawicza.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11833070 @ WIG - Mapa Taktyczna Polski 1:100 000 /1924 - 1939/
- plik mapy: 374_Rawicz_1921_nnV2tdR_BN_Sygn.ZZK_S-766_A.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac eklektyczny z przewagą cech klasycystycznych. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, fasadą skierowany na północ, z lekkim odchyleniem wschodnim (kierunek wschodzącego słońca w porze letniej). Jest on murowany, piętrowy i nakryty dachami wielospadowymi, z kwadratową, lekko zryzalitowaną wieżą pośrodku fasady (wschodni bok wieży jest zarazem osią budynku). Do wieży przylega ganek filarowy, osłaniający główne wejście. W elewacji ogrodowej dwa trójosiowe pseudoryzality akcentowane pilastrami, zwieńczone trójkątnymi frontonami, które w środkowych osiach posiadają łukowate nisze z ciekawymi rzeźbami.

Park

Park krajobrazowy o pow. 3,33 ha. Na współczesny park składają się trzy duże dz. ewid., nr ...8, ...14 i ...11 oraz kilkanaście mniejszych dz. w części południowej, prawdopodobnie przeznaczonych na sprzedaż jako działki rekreacyjne lub budowlane. Na park ozdobny, który kończył się fosą od str. wschodniej składały się dwie pierwsze w.w. działki, natomiast cała południowa część parku stanowiła sady owocowe.

Inne

Pozostał wysoki kopiec po dawnym zamku obronnym.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011