Skatalogowanych zabytków: 11365
Zarejestruj się

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek Kujawa

Nowa Wieś

Neuguth

Województwo:wielkopolskie
Powiat:leszczyński
Gmina:Rydzyna
Rodzaj obiektu:Dwór

Stan obecny

Dwór nie istnieje. Teren prywatny.

Historia

Dwór z przeł. XIX / XX w.
Nowa Wieś to nazwa, która w rankingu ilości (366) jest na 4 miejscu w Polsce. Niniejszy opis dotyczy tzw. Nowej Wsi koło Kąkolewa, inaczej Nowej Wsi pod Rydzyną, niem. Neuguth bei Reisen. Przez większy okres swoich dziejów, nazwa ta pisana była łącznie – Nowawieś. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1466 r., gdy jako Nowawesch leżała ona w powiecie kościańskim. Występuje także w 1488 r. jako Nowa Wesch. W 1510 r. wieś należała do parafii w Rydzynie, a w 1558 r. próbowano ją przyłączyć do par. w Pawłowicach. W XV w. była to wieś szlachecka należąca do Rydzyńskich h. Wierzbna. W 1466 r. Jan Rydzyński, syn Jana, dał w działach stryjowi Wawrzyńcowi swoje wsie Czernina i Rojęcin na Śląsku. Tenże Wawrzyniec był prawdopodobnie protoplastą rodziny Pawłowskich h. Wierzbno. W tym samym roku Jan Rydzyński (starszy) zapisywał 200 grzywien wiana na dobrach które otrzymał od braci (połowie Rydzyny, wsiach Kłoda, Dąbcze i Nowawieś) swojej żonie, Jadwidze Jarogniewskiej. W latach 80. XV w. swoje części mieli tu Maciej i Bartłomiej Pawłowscy, a nast. Maciej, Dobrogost, Mikołaj i (najmłodszy) Wojciech Kąkolewscy. W 1492 r. Mikołaj z Wojciechem sprzedali wieś za 310 grzywien Bartłomiejowi Pawłowskiemu (z Pawłowic). Inny (?) Bartłomiej – Kąkolewski - w 1501 r. sprzedał swoją część wyderkafem żonie, Małgorzacie Brodnickiej. W 1510 r. dzięsięcinę płacono parafii w Rydzynie (albo Dąbczu?), zaś wiardunki od tej dz. biskupowi poznańskiemu. W 1523 r. Kąkolewski sprzedał 5 i ćwierć łanu w N.W. Mikołajowi Rydzyńskiemu. W poł. XVI w. dziedzicem N.W. był Piotr Pawłowski, a następnie jego syn Jan, ożeniony z Zofią Pudliszkowską. Za czasów Jana ze wsi płacono od 10 łanów, wiatraka, karczmy, 3 rzemieślników i 1 komornika. Oczywiście był tu folwark z dworem, założony zapewne znacznie wcześniej, do którego w 1563 r. przyłączono dwa łany ze wspomnianych dziesięciu. Na prośbę dziedzica, w 1558 r. biskup poznański Andrzej Czarnkowski przyłączył wieś do parafii w Pawłowicach. Stało się to z tego powodu, że macierzystą parafię (w Dąbczu) zajął „żonaty apostata i heretyk” Szymon. Tenże „heretyk” nie odpuścił dziedzicowi i pozywał go o zaległe świadczenia na rzecz kościoła. Co ciekawe, sąd uznał racje Szymona i kazał płacić kościołowi w Rydzynie meszne, stołowe i denar św. Piotra z Nowej Wsi. Innym rodzajem daniny na kościół były wiardunki, które płacono biskupom w Krobii. W 1580 r. poboru płacono od 11 łanów, 5 zagrodników, 8 komorników, 4 wiatraków, zaś dwaj owczarze płacili od 29 owiec. Po Piotrze Pawłowskim dobra odziedziczyli jego synowie: Mikołaj oraz Piotr, ożeniony z Jadwigą Wilkowską której w 1589 r. zapisywał na N.W. i Pawłowicach 2500 złp. posagu i t. wiana. Piotr i Jadwiga mieli synów Swiętosława i Mikołaja, którzy w 1634 r. zastawili połowę wsi za 10 tys. złp. Gabrielowi Krasowskiemu.
W XVII w. dziedzicami Nowej Wsi byli także Gronowscy oraz Sławoszewscy i Wilkowscy. Na przełomie XVII i XVIII w. siedzieli tu Bronikowscy i Umiński, który w 1727 r. sprzedał dobra Władysławowi Gozdawie Dzierżanowskiemu. W 1747 r. dziedzic ciężko zachorował i postanowił sprzedać majątek (było to łącznie kilka kluczy dóbr, w tym G. i N.W.) Aleksandrowi Józefowi ks. Sułkowskiemu, łowczemu Wielkiego Ks. Litewskiego, etc... Kontrakt na sumę 237 tys. złp. zawarty został w Lesznie, w obecności bratanka dziedzica – Andrzeja Dzierżanowskiego, dnia 13 czerwca 1747 r. Liczne dobra po księciu Sułkowskim odziedziczyli jego synowie: Antoni i Aleksander. Około 1767 r. Sułkowscy sprzedali Gronówko i Nową Wieś Franciszkowi Rozdrażewskiemu, generałowi-lejtnantowi wojsk koronnych. Po śmierci generała jego spadkobiercy, m.in. ksiądz Piotr hr. Rozdrażewski, sprzedali część dóbr Celestynowi Sokolnickiemu h. Nowina, sędziemu sejmu generalnego w W-wie, rotmistrzowi, etc... Sokolnicki z rodziną jakiś czas mieszkali w Gronówku, a ok. 1786 r. sprzedali tę wieś Adamowi Mateuszowi Grabowskiemu h. Zbiświcz (1739-1791), staroście lipińskiemu, kawalerowi orderu św. Stanisława.
Adam Grabowski w 1789 r. ożenił się z Ludwiką Turno i miał z nią dwóch synów: Adama (1790-1823), ożenionego z Aleksandrą Gorzeńską h. Nałęcz oraz Józefa Ignacego (1791-1881) ożenionego z Klementyną Wyganowską h. Łodzia. Kolejnym dziedzicem G. i N.W. został Jan Nepomucen Piotr Nieżychowski (1774-1841). Ożeniony był on z Franciszką Kościelską h. Ogończyk, z którą mieli pięcioro dzieci: Józefa, Ludwikę, Tytusa, Feliksa i Napoleona. Co ciekawe, żadne z nich nie pozostało w G., więc w 1828 r. na dziedziczkę wybrano siostrzenicę Nepomucena – Franciszkę Raczyńską h. Nałęcz (1803-1868), córkę Doroty i Filipa Stanisława Raczyńskiego). Wyszła ona za Józefa Biegańskiego h. Prawdzic (1801-1853), który otrzymał G. w wianie (prawdopodobnie ciągle z Nową Wsią). Ze związku tego pochodziły dzieci: Józefa (1829-1901), zamężna za Antoniego Skarzyńskiego, Adam (1830-1873), Franciszka Aniela Nepomucena (1830-1833) oraz Wincenty (1842-1892), ożeniony z Antoniną Czarnecką h. Prus (III). Mniej więcej w 2. poł. XIX w. dobra G. wraz z Nową Wsią przeszły w ręce niemieckie. Nową Wieś kupił August Andersch (1815-1870). Dziedziczka Anna Rosina Andersch pochodziła z rodziny Velter. Niemieccy dziedzice byli katolikami; mieli synów: Augusta, ur. w 1839 r., Antona (ur. w 1851 r.) i Johanna Augusta, który urodził się w lutym, a zmarł w październiku 1856 r. W 1853 r. urodziła się jedyna córka dziedziców – Catharina (zm. rok później). Najstarszy syn August zmarł bezpotomnie w 1856 r., zaś Anton ożenił się w 1877 r. z Marią Elizabeth Steinert i zapewne to on był budowniczym dworu w Nowej Wsi pod koniec XIX w.
W 1885 r. Nowa Wieś pod Kąkolewem dzieliła się na wieś i folwark. We wsi znajdowały się 44 domy z 273 m-cami, w tym 122 katolików i 151 ewangelików. Na folwark należący do dóbr rydzyńskich składały się dwa miejsca: dominium Nowawieś i folwark Nowyświat. W tej części było 6 domów z 95 m-cami, w tym 74 katolików i 21 ewangelików. Anton i Maria Andersch, podobnie jak rodzice mieli czworo dzieci. Byli to: Totgeboren (ur. w 1878 r.), Anna Paulina (ur. 1-go maja 1879), Johann August (1880-1881) oraz Anna Maria Elisabeth (ur. w 1881 r.). Cała czwórka urodziła się prawdopodobnie w Rydzynie. Anna w 1902 r. w Lesznie wyszła za Johana (mian. – Johann) Emila Thomasa. Zapewne nie mieli oni dzieci, a po likwidacji majątku, do 2. wojny św. byli właścicielami wiatraka. Na temat jej siostry nic nam nie wiadomo. W 1926 r. resztówka po majątku należała do Józefa Henriksa (?). Na 197 ha obszaru składało się 155 ha ziemi uprawnej, 35 ha łąk i pastwisk, 6 ha nieużytków i 1 ha wody. W okresie międzywojennym Nowawieś stanowiła gminę wiejską w pow. Leszno, a w 1626 r. liczyła 434 mieszkańców. Był tu wiatrak należący do Thomasów, karczma A. Rauhuta, szewc E. Kirste i kowal M. Piotrkowski. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Neugut. Po 2. wojnie światowej ziemie dawnych dóbr zostały podzielone pomiędzy rolników, bądź też – jeżeli uczyniono to przed wojną – pozostały przy przedwojennych właścicielach i stały się normalnymi terenami wiejskimi.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, I.H. P.A.N.
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemyslu..., 1926;
Marcin Libicki „Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce”, wyd. II, Poznań, 1996
Portal Verein für Computergenealogie e.V., http://compgen.de/
Geoportal;
Mapster:
16393 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4166_(2341)_Garzyn_1892_UPKrak.jpg
6744 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4166_Garzyn_1944.jpg
11777165 @ WIG - Mapa Szczegółowa Polski 1:25 000 /1929 - 1939/
- plik mapy: P41-S23-F_OSIECZNA_1933.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór w Nowej Wsi k. Kąkolewa wznosił się pośrodku parku, wybudowany był w dłuższej osi WzN-EzS i fasadą skierowany na południe z lekkim odchyleniem zachodnim (SzW). Przed fasadą dworu znajdowały się dwa stawy, z których do dzisiaj zachował się większy z nich. Drugi został zasypany i wybudowano na tym miejscu współczesny dom mieszkalny. W miejscu gdzie wznosił się dwór, obecnie znajduje się plac na którym leżą baloty ze słomą, jakieś palety i kontenery. Budynek widać jeszcze na mapie z 1944 r.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego został całkowicie przekształcony. Być może jedynie fundamenty niektórych budynków gospodarczych pochodzą z okresu istnienia w N.W. majątku ziemskiego.

Park

W Nowej Wsi koło Kąkolewa nie zachowały się relikty parku dworskiego. Ew. za relikt parku można uznać staw, który jako jedyny może pamiętać czasy istnienia tu majątku ziemskiego. Spróbujemy opisać park na podstawie mapy z 1892 r., zaczynając od jego strony południowej, czyli drogi (ulicy) dzielącej wieś na cz. południową i północną. Park dochodził od dworu do tej drogi, zaraz za krzyżówką (po str. wschodniej podjazdu) wznosił się długi budynek (powozownia?) od którego drzewostan rozciągał się na północ do podwórza gospodarczego. Na późniejszych mapach z lat 30. i 40. budynku tego już nie ma. Podwórze stanowiło regularny prostokąt i rozciągało się dalej na północ. W późniejszym okresie (lata 40.), brakuje niektórych budynków, a od północy jest ono porośnięte drzewami. Po zachodniej stronie podwórza znajdowała się główna część parku – otaczająca dwór od północy i zachodu. Od dworu w kierunku wschodnim otwierało się szerokie przejście do folwarku, przy którym na wylocie podjazdu stały dwie małe budki (analogicznie jak współczesne budynki wartowni, straży przemysłowej, etc.). Nieistniejący obecnie park, na pocz. XX w. liczył ok. 2,5 ha obszaru.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Wojciech Jędrzejczak4 lata i 3 miesiące temu
Tak w okresie międzywojennym dwór należał do Józefa Hendricksa majora Wojska Polskiego. https://pl.wikipedia.org/wiki/Józef_Hendricks