Tołoczki Małe

Stan obecny

Własność prywatna

Historia

Siedziba dworska w Tołoczkach (dziś zwanych Małymi) powstała w wynik rozdrobnienia majątku Molawica (zobacz http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/4691/Toloczki_Wielkie/ , należącego od początku XVI w. do bojarskiej rodziny Tołoczków (m.in. w 1558 r. do Marcina, a w 1715 r. do Mateusza Tołoczki). Skutkiem podziału tego majątku było powstanie pomiędzy 1715 a 1775 r. trzech dworów, przy czym wszystkie nosiły nazwy Tołoczko, Tołłoczko lub Tołoczki. W 1775 r. odnotowano właścicieli dwóch pozostałych działów – byli to JMP Micuty i JMP P. Olizarowicz, sędzia ziemi grodzieńskiej. Siedziba nosząca dziś nazwę Tołoczki Małe pozostała w rękach rodziny Tołoczków (wzm. w 1838 r.) aż do 1880 r. W 1880 r. Stanisław Tołoczko sprzedał majątek Michałowi Apollonowiczowi Koźminowi, który na stałe mieszkał w Grodnie, więc majątek ten najpierw wydzierżawiał Janowi Kundzie, a następnie odsprzedał mu w 1881 r. część gruntów. Jan Kunda mieszkał w Tołoczkach do 1901 r. i uważany był za współwłaściciela majątku. W 1901 r. odsprzedał on 4,5 ha gruntów Janowi Byczkowskiemu, a około 1915 r. Byczkowscy byli już właścicielami całych Tołoczek. W okresie międzywojennym należały one do Stanisława Byczkowskiego (wzm. w 1928 t.) i jego żony Melanii. W rękach Byczkowskich pozostały do 1944 r.
W latach 1939-1940 majątek został rozgrabiony i zdewastowany przez okolicznych chłopów i służbę dworską. Zniszczono wtedy m.in. sady i część zabudowań gospodarczych.
W latach 1940-1941 ponownie zarządzali Tołoczkami właściciele, a po parcelacji siedlisko dworskie przejęła w 1947 r. rodzina Borysów, która nie dysponowała środkami na odbudowę dawnej siedziby. Tołoczki spadły więc do rangi zwykłego gospodarstwa chłopskiego. Stopniowo usuwano stąd nasadzenia ozdobne, a część budynków (stodoła, stajnia i wozownia, obora, chlewnia) oraz część dworu, rozebrano. Większość terenu dawnych ogrodów zajęły pola uprawne i łąki. Osuszono część stawów, a pozostałe zarosły olsami, podobnie jak brzegi strumienia. Przy dawnych granicach ogrodu pojawiły się zarośla i samosiewy drzew.
Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji pozostały: fragment dziewiętnastowiecznego drewnianego dworu, drewniany lamus, drewniany magazyn, murowana obora, część murowanej stodoły, droga przecinająca ogród, 2 stawy, wnętrze po dawnym sadzie otoczone szpalerami leszczyn i lilaków, rozrośnięte grupy lilaków na zachód od dworu i nieliczne stare drzewa (fragment lipowej alei dojazdowej i 4 inne stare drzewa). Przetrwało tu zaledwie 18 starych drzew.
W końcu lat 90 przebudowany został dwór. Od strony północnej powstała przybudówka z wejściem do budynku, a do elewacji wschodniej dobudowano ganek z zadaszeniem. (Jarosław Bochyński 2024)

Opis

Opis wg stanu na rok 2001
Dwór z 1876 r położony jest w części centralnej założenia. Konstrukcja ścian z belek drewmanych, zrębowa, z sumikami połączonymi na zrąb, bez ostatków, podmurówka kamienna. Okna zachowane, krosnowe, dwuskrzydłowe, z dwiema poziomymi szczeblinami. Drzwi wejściowe od strony wschodniej dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe. Obiekt o bryle parterowej, niepodpiwniczonej, prostopadłościennej, przykryty jest wysokim dachem dwuspadowym. Dawna bryła dworu została zachowana. Współcześnie wzniesiono od strony północnej przybudówkę. Od strony frontowej, wschodniej na całej długości obiektu zbudowany został taras. W tej części powstała nowa połać dachowa, oparta na kalenicy dawnego budynku. Wnętrze w części przebudowane, z zachowanym dawnym układem dwutraktowym. Dwór położony jest po zachodniej stronie osi wyznaczonej przez drogę dojazdową do założenia. W przeszłości dwór położony był na granicy ogrodu, znajdującego się od strony zachodniej założenia. Zaznaczała się oś kompozycyjna przebiegająca prostopadle do elewacji frontowej dworu. Zabudowa posiadała charakter nieregularny. Główny akcent przypadał na budynek dworu usytuowany w najwyższej części założenia. Nie zachowały się obiekty zamykające dawniej podwórze od strony wschodniej Zachowały się dwa budynki gospodarcze usytuowane od strony pn. dworu. W części pd.-zach. znajduje się dawny larnus, obecnie drewutnia . Współcześnie po stronie zach. wzniesiony został budynek inwentarski . W tej części powstał niewielki plac gospodarczy. W 1930 r. zbudowano po stronie pd.-wsch. założenia masywną bryłę stodoły Obiekt zachowany w części zach. odsunięty jest od dawnego podwórza. Usytuowany na terenie nieznacznie obniżonym w stosunku do pozostałej części zabudowy. Do zespołu prowadzi droga dojazdowa w kierunku pn. zaakcentowana aleją kasztanową. Wzdłuż alei dojazdowej zachowały się fragmenty parkanu, ułożonego z głazów narzutowych.
Ogród obejmował część wsch. założenia, opadającą w kierunku niezachowanych stawów i strumienia. Wg dawnych opisów ogród miał charakter ozdobno-użytkowy. Jego regularne wnętrze otoczone było szpalerami lip i leszczyn. W sąsiedztwie dworu po stronie zach. znajdowały się grupy krzewów ozdobnych i kwiatów. Wydzielały one niewielką część ozdobna ogrodu. Obecnie na terenie dwóch części sadu od strony wsch. i zach. znajdują się łąki, w części pole uprawne. (JB 2024)

Park

Ogród dworski – regularny, powstały zapewne w XVIII w., zachowujący część elementów barokowego układu przestrzennego, w XIX w. poszerzony i przebudowany.
Od pocżatku ompozycja siedziby drobnoszlacheckiej w Tołoczkac małych była skromna i w XVIII w. składała się z dziedzińca otoczonego budynkami, zajmującego zachodnią część założenia, prostokątnego ogrodu, zajmującego środkową część założenia i stawów zamykających ogród od wschodu. Do dziedzińca wiodła od południa, od drogi łączącej Klimówkę z Parczowcami, dojazdowa aleja lipowa. Dwór ówczesny stał prawdopodobnie na granicy dziedzińca i ogrodu, na osi kasztanowcowej alei przecinającej ogród i wychodzącej na groblę między stawami. Opadający w kierunku strumienia ogród miał zapewne charakter ozdobno-użytkowy, a jego regularne wnętrza były związane widokowo z dworem i zapewne otoczone szpalerami drzew lub krzewów, a wypełnione sadem bądź uprawami warzyw. W XIX w. ta klarowna kompozycja uległa przekształceniu. Wzniesiony został nowy, drewniany dwór, już nie na głównej osi ogrodu, lecz na dziedzińcu, na zachód od alei dojazdowej. Wokół dziedzińca wybudowano też około połowy XIX w. kompleks budynków gospodarczych z drewna oraz z kamienia i gliny. Budynki te zamknęły widok z dworu na stary ogród. Przy nowym dworze, na zachód od dziedzińca i lipowej alei dojazdowej założono nowy sad, który obsadzono po granicach lipami, lilakami i leszczynami. W bezpośrednim sąsiedztwie dworu posadzono kwiaty i grupy krzewów ozdobnych – powstała w ten sposób niewielka część ozdobna ogrodu. Ustawiono tam na południowy-zachód od dworu drewniany lamus. Ponadto wzdłuż alei dojazdowej poukładano duże głazy narzutowe tworząc z nich rodzaj ogrodzenia. Całość kompozycji zajmowała w tym czasie obszar o powierzchni około 2,5 ha. Od czasu dziewiętnastowiecznej przebudowy do wybuchu II wojny światowej układ przestrzenny Tołoczek nie ulegał zasadniczym zmianom. Uzupełniano tam tylko drzewa i krzewy w szpalerach otaczających sad i w 1930 r. wzniesiono na południe od dziedzińca gospodarczego murowaną stodołę z przybudówką na kierat Usytuowane na wzgórzu szczątki ogrodu były wśród pól dobrze widoczne, jednak dewastacja dawnej kompozycji i usunięcie większości starych drzew powodowały, że obiekt nie pełnił już w krajobrazie większej roli. (JB 2024)

Inne

Spichlerz drewniany.

Źródła:
Karta zabytku - Andrzej Pryszczewski
Dokumentacja Ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Tołockach Małych
www.ogrodowy.minigo.pl – artykuł Tołoczki Małe Ewa Bończak-Kucharczyk, Józef Maroszek
Zdjęcie z 1980 roku Andrzej Zawistowski
Zdjęcie z 2001 roku Andrzej Pryszczewski