Krzyżanowice

Stan obecny

Budynek opuszczony.
Stan własności nieustalony.

Historia

Dwór z 1. poł. XIX w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1359 r. Jej lokacji na prawie magdeburskim dokonał zapewne pierwszy właściciel, Zbigniew Oleśnicki, łowczy krakowski. Jego synem był Piotr z Krzyżanowic h. Dębno, łowczy sandomierski, który w XV W. wybudował we wsi pierwszy drewniany kościół oraz dał ziemię na jego uposażenie. Kościół pod wezwaniem N.M.P. i wszystkich świętych konsekrował kardynał i biskup krakowski Zbigniew z Oleśnicy. Właścicielami wsi od XV aż do 2. połowy XVII w. byli Krzyżanowscy. Wtedy to w drodze ożenku z Krzyżanowską, właścicielem (części?) dóbr został Jan Stanisław Doleżka. W 1688 r. dziedzic Jan Krzyżanowski sprzedał majątek Przecławowi Lanckorońskiemu. W 1706 r. Bronisław Lanckoroński wystawił we wsi nowy modrzewiowy kościół. W 1712 r. dobra kupił Florian Lisicki, a w 1716 r. Jan Zawisza, miecznik podlaski ożeniony z n.n. Anną. Mieli oni córkę Ludwikę, zamężną za Baltazara Jaksę Bykowskiego, cześnika żytomierskiego, która odziedziczyła wieś w 1755 r. W 1773 r. Krzyżanowice nabył Roch Romer, starosta radomski, zaś po jego śmierci w 1806 r. dobra przeszły w ręce Kajetana Dobrzyńskiego, następnie niejakiego Brzuskiego. W pewnym okresie dobra należały też do Nowosielskich, którzy założyli nowy folwark: Nowosiółka - Jedlanka Nowa. W 1827 r. we wsi znajdowały się 32 domy z 207 m-cami. W skład dóbr oprócz Krzyżanowic wchodziły folwarki: Huta (dawny Dobrzyń) i Malenie oraz wsie: Huta-Dobrzyń, Kajetanów, Malenie, Alojzów, Florentynów (dawna Florencja) i Walentynów. Całość obejmowała 1407 mórg, w tym 959 m. ziem uprawnych, 50 m. łąk, 328 m. lasów, 7 m. wody, 8 m. zarośli oraz 48 m. nieużytków. Na polach majątku zaprowadzony był 12-polowy płodozmian, posiadał on także pokłady kamienia wapiennego i torfu. Było tu 6 budynków murowanych i 39 drewnianych. W 1882 r. dobra znalazły się w rękach Dobieckich, w których pozostawały (?) do zakończenia 2. wojny światowej. W 1885 r. wieś miała 48 domów i 433 m-ców. Majątek w Krzyżanowicach liczył 865 mórg, oprócz tego we wsi było 433 mórg należących do włościan i 43 m. włościańskich poduchownych. Dwór i budynki gospodarcze zostały częściowo zniszczone podczas 1. wojny światowej, a konkretnie bitwy która rozegrała się pomiędzy wojskami rosyjskimi a austriackimi 23.08.1914 r. W 1930 r. wieś stanowiła gminę w powiecie iłskim i miała 400 m-ców. Właścicielami 520-hektarowego majątku byli Stanisław i Anna Dobieccy. Z trzech XIX-wiecznych młynów do 2. wojny światowej pracowały dwa: "Bujak" J. Karbowiaka i młyn Radzimowskiego w Jedlance. We wsi znajdował się także wiatrak I. Markowskiego. Ostatnim przedwojennym właścicielem dworu był Zygmunt Chrzanowski. Jedlankę ze 168 ha gruntów trzymał Stanisław Bilewicz. Po wojnie dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. W dworze założono Uniwersytet Ludowy, który zlikwidowano już w 1947 r. Z gruntów majątku wydzielono także hektar ziemi pod nowozałożony cmentarz. W późniejszym okresie w dworku mieścił się Dom Pomocy Społecznej, który opuszczono po wybudowaniu dla pensjonariuszy nowych pawilonów. W 2010 r. dwór przeszedł w posiadanie gminy Iłża, która w budynku miała urządzić filię Muzeum Regionalnego. Do 2015 r. nie zrobiono jednak nic oprócz zabezpieczenia dworu przed zimą. Na chwilę obecną o zwrot budynku ubiegają się również potomkowie dawnych właścicieli.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Strona internetowa Parafii Rzymskokatolickiej w Krzyżanowicach:
http://www.swjozef-krzyzanowice.pl/historia.html;
Mapster:
http://www.mapywig.org/m/German_maps/series/025K_Westl_Russland/XXVII-9-C_Gruppe_Warschau_1915_copy_UWar.jpg
Portal echodnia.eu, Powiat radomski, artykuł "Iłża straci dworek w Krzyżanowicach";
iłża serwis AKTUALNOŚCI: http://ilza.com.pl/ilza_com,79,aktualnosci,4,1343,jaki_los_czeka_niszczejcy_dworek_w_krzyanowicach,0
Z powyższej strony pochodzi również zdjęcie dworu.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na nierównomiernym, wydłużonym planie, w dłuższej osi NWzW - SEzE, fasadą skierowany na NEzN (płn.wschód z niewielkim odchyleniem północnym). Do dłuższego parterowego korpusu nakrytego dwuspadowym dachem łamanym, od zach. dostawiona prostopadle część piętrowa, z dodatkową parterową przybudówką od zachodu. W fasadzie szeroka weranda poprzedzona schodami.

Park

Park z XIX w. o pow. 2,9 ha. Park wraz z częścią gospodarczą i dworem podzielony jest na dwie podobne działki ew. nr ... 654/8 i ... 654/6 plus niewielka dz. pośrodku nr ...654,7. Całość o pow. ok. 7,5 ha. (Geoportal, 2.04.2017 r.)

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011