Lublin

Historia

Zamek królewski wznosi się na lessowym wzgórzu zwanym Wzgórzem Zamkowym, na północny wschód od miasta lokacyjnego, u zbiegu doliny Czechówki i Bystrzycy. Po średniowiecznym założeniu do naszych czasów zachowały się niektóre elementy, w tym: cylindryczna wieża, kaplica oraz pozostałości tzw. baszty gotyckiej na północnym zboczu. Zamek był przedmiotem wielokrotnych badań archeologicznych.
Pierwsze z nich w roku 1968 prowadzone były pod kierunkiem S. Hoczyk- Siwkowej. Następnie badania prowadzone były w latach 1971-1989 przez pracownię archeologiczną PKZ w Lublinie. Geneza początków ośrodka grodowego jest w ujęciu różnych badaczy rozbieżna. Niektórzy z nich pierwsze umocnienia skłonni są w tym miejscu datować na XVIII wieku. Według innych pierwotne umocnienia wznosić się miały na północnym wzgórzu staromiejskim skąd w X wieku przeniesione zostały na teren Grodziska, w latach późniejszych zajęty przez cmentarz żydowski. Wzniesienie ufortyfikowanego ośrodka administracji na Wzgórzu Zamkowym miało w tym ujęciu nastąpić dopiero w XI wieku. Początkowo założenie wyposażone było w wał drewniano- ziemny konstrukcji rusztowej.
Zabudowa wewnętrzna ograniczała się do domów konstrukcji zrębowej. Pierwszym murowanym elementem założenia stała się cylindryczna wieża średnicy około 15 m, ulokowana przy południowej krawędzi wzgórza. Wieża budowana była w dolnej części z łamanych kamieni, w górnej z cegły w wątku wendyjskim. Wieża wyposażona była w wejście główne ulokowana na wysokości piętra oraz klatkę schodową umieszczoną w grubości muru obwodowego, komunikującą ze sobą trzy przesklepione kondygnacje.
Datowanie wieży również wzbudza wiele kontrowersji. Według jednej z hipotez jej fundatorem był książę Bolesław Wstydliwy. Inni inicjatywę jej wzniesienia skłonni są przypisywać Władysławowi Jagielle. Drugim murowanym elementem założenie była wieża ulokowana przy wschodniej kurtynie, wzniesiona na planie kwadratu, na fundamentach której w latach późniejszych wzniesiono nawę kaplicy Św. Trójcy. Wieża ta datowana jest na przełom XIII i XIV wieku. Za panowania Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego drewniano ziemne obwałowania były stopniowo zastępowane przez kamienne mury obronne. Pierwszy odcinek muru w części południowo zachodniej połączył ze sobą dwie starsze wieże. Za czasów Kazimierza Wielkiego kontynuowano budowę muru i dodano jego północną część, wznosząc jednocześnie poza jego licem czworoboczną basztę zwaną Żydowską.
W tym samym czasie wolnostojąca dotychczas wieża przekształcona została w kaplicę a dodane do niej wieloboczne prezbiterium zostało wysunięte poza lico muru obwodowego. Wjazd główny do założenia umieszczono w zachodniej kurtynie. Z inicjatywy Władysława Jagiełły w roku 1407 rozpoczęła się przebudowa kaplicy zamkowej, która uzyskała formę dwukondygnacyjnej świątyni z kryptą.
W roku 1418 ściany oraz sklepienie kaplicy zostały pokryte polichromią w stylu rusko bizantyjskim. W XVI wieku nastąpiła znaczna rozbudowa zamku, o której zakresie informuje inwentarz z 1564 roku. Efekty tej renesansowej przebudowy nie są obecnie widoczne gdyż zamek uległ w połowie XVII wieku znacznemu zniszczeniu. Po modernizacji rezydencja posiadała 23 pokoje. Głównym budynkiem reprezentacyjno rezydencjonalnym stał się trzykondygnacyjny pałac przylegający od południa do rozległego kompleksu bramnego. Przyziemie pełniło funkcję więzienia, na piętrze umieszczono mieszkanie starosty oraz izby sądu, następna kondygnacja przeznaczona była tylko dla króla.
Pomieszczenia zyskały bogate wyposażenia oraz zdobienia. Ponadto w skład założenia wchodziła tzw. Kamienica Grodzka mieszcząca pomieszczenia urzędu grodzkiego. Reszta budynków, w większości budowana z drewna miała charakter gospodarczy. Podczas XVI wiecznej rozbudowy dodano również jeden element obronny w postaci prostokątnej baszty ulokowanej w południowej kurtynie.
Renesansowa modernizacja nie ominęła średniowiecznych części założenia. Cylindryczna wieża przyozdobiona została wysoką attyką, kaplica zyskała natomiast nowy wystrój. Świetność zamku trwała do początków XVIII wieku. Najgorsze lata dla rezydencji przypadły między 1648 a 1657. Padła ona wtedy ofiarą niszczących najazdów kozackich, moskiewskich, szwedzkich i węgierskich. Pomimo prób restauracji niektórych budynków w XVIII wieku zamek nie podniósł się już nigdy ze zniszczeń. W latach 1823-26 na miejscu rozebranego zamku został wybudowany według projektu J. Stompfa neogotycki gmach więzienny, który zawarł w swojej strukturze cylindryczną wieżę oraz kaplicę. Po 1954 roku, relikty średniowiecznej warowni zostały wyodrębnione a gmach więzienny został przeznaczony na cele muzealne.