Toruń - Zamek Krzyżacki (ul. Przedzamcze)

Stan obecny

Zamek od czasu badań w latach 60. jest udostępniony do ruchu turystycznego. Obecnie mieści się w nim Centrum Kultury Zamek Krzyżacki.

Historia

Zamek toruński ? siedziba komtura, pomimo jego zniszczenia już w 1454 roku jest jedną z najlepiej rozpoznanych warowni krzyżackich. Są dwie przyczyny takiego stanu rzeczy: ruiny założenia przykryte były aż do 1958 roku staromiejskim śmietniskiem oraz ogrodami, stały się też przedmiotem szczegółowych badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych pod kierunkiem J. Chudziakowej, R. Domagały, J. Frycza. Prace przypadły na lata 1962-1965 doprowadziły do zabezpieczenia odkopanych reliktów założenia. Zrekonstruowano część sklepień piwnicznych, zabezpieczono koronę murów, zakonserwowane pozostałości pozostawiono w formie trwałej ruiny. Obok dawnej śluzy na fosie stanął modernistyczny pawilon restauracji z tarasem na dachu projektu F. Polakowskiego.
Warownia zbudowana została w miejscu wcześniejszej osady grodowej ? Postolsk, funkcjonującej tu do 1251 roku. Z tego założenia przetrwał najprawdopodobniej fragment muru z głazów eratycznych zaopatrzony w blankowanie. Warownia posadowiona została na trójkątnych wzniesieniu przylegającym od południa do brzegu Wisły. Od zachodu teren ograniczony był potokiem Postolsk (Bostolz). Ukształtowanie terenu i prawdopodobnie forma wcześniejszych obwałowań zdeterminowały kształt założenia zamkowego.
W 3. ćwierci XIII wieku zbudowano ceglany mur obwodowy jak również dom główny posadowiony przy kurtynie południowej. Zamek od początku pełnił funkcję siedziby konwentu i komtura toruńskiego wzmiankowanego od 1251 roku. Na czwartą ćwierć XIII wieku przypadła budowa krużganków jak również ufortyfikowanej śluzy na fosie zachodniej, oddzielającej założenie od terenu Starego Miasta. W 1. połowie XIV wieku powstała ośmioboczna wieża, dansker oraz skrzydło wschodnie. Do końca XIV wieku wykształciło się przedzamcze z zabudową gospodarczą oraz przemysłową. Ostatnia zmiana w obrębie zamku miała prowadzić do powiększenia jego powierzchni mieszkalnej, co uzyskano przez zamurowanie arkad krużganka domu południowego. W roku 1420 zamek został strawiony przez pożar i częściowo podupadł. W 1454 roku warownia została zdobyta i częściowo spalona przez mieszczan toruńskich. W krótkim czasie rozebrano wówczas większość murów zamkowych.

Wraz z założeniem w 1. połowie XIII wieku rozwijało się również miasto. W 1264 roku nastąpiła lokacja umieszczonego od północy Nowego Miasta. W efekcie założenie znalazło się między tymi dwoma organizmami, zachowując jednak autonomię przestrzenną i strategiczną. Przedzamcza posiadające oddzielne fortyfikacje pozwalały na obronę założenia od strony miasta. Od północy umieszczono bramę zapewniającą komunikację z miastem. Część przedzamcza zajęta jest obecnie przez szpital wybudowany w 1874 roku. Drugie przedzamcze umieszczono od strony rzeki, trzecie północno-wschodnie było największe; znajdowały się tam obiekty gospodarcze i przemysłowe: młyny, kuźnie, siodlarnie, browar, karwan-wozownia, piekarnia i stajnie. Najczytelniej zachowany jest teren przedzamcza w okolicy danskeru. Przetrwały tam: kilkudziesięciu metrowy odcinek muru obronnego, pozostałości średniowiecznego młyna, relikty Bramy Menniczej. Na wschodzie znajduje się obecnie osuszona i zasypana fosa zwana stawem komtura.

Opis

Założenie miało powierzchnię około 2300 m kw. Wjazd na dziedziniec umieszczono od wschodu. Zabudowa wewnętrzna skupiona była wzdłuż muru obwodowego. Główny dom zamkowy posadowiony był na planie prostokąta o wymiarach 12 X 54 m. Była to budowla podpiwniczona i jedno traktowa. Pomieszczenia piwnicy i parteru przeznaczone były na funkcje gospodarcze. Piętro zajmowały pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne. Na wschodzie umieszczono dwunawową kaplicę przesklepioną krzyżowo-żebrowo. Żebra spływały na kamienne kolumny. Obok kaplicy znajdował się refektarz, który podobnie jak kaplica wyłożony był dekoracyjnymi płytkami posadzkowymi. W części zachodniej znajdowało się najprawdopodobniej dormitorium. Skrzydło północno wschodnie było znacznie krótsze i posiadało dwie kondygnacje. Na piętrze umieszczono salę kapitularza przesklepioną w podobny sposób co kaplica. Znaczącym elementem wystroju architektonicznego były portale. Szczególnie prezentował się portal kapitularza. Portal refektarza wykonany był z kamienia. Wg J. Frycza kaplica zamkowa była dziełem murarzy działających we wschodniej części katedry w Chełmży ? wywodzący się z kręgów śląsko-czesko-saskich. Refektarz był dziełem warsztatu zachodnio pomorskiego lub meklemburskiego. Kapitularz skrzydła wschodniego, dansker oraz ośmioboczna wieża była dziełem jeszcze innej grupy. W ich murach zastosowano cegłę z zieloną glazurą. W północnej części dziedzińca znajdował się wolnostojący, ośmioboczny bergfried, o nieznanej, zapewne znacznej wysokości. Na północ od niego przy murze znajdowały się stajnie i budynki gospodarcze. Z naroża skrzydła wschodniego wyprowadzony był dansker. Sięgał on około 32 m poza obręb murów w kierunku północno wschodnim. Do wieży prowadził kryty ganek wsparty na dwóch arkadach z charakterystycznym zadaszeniem. Jest to dzisiaj jedyny dobrze zachowany element zamku. Możliwe, że dansker umieszczony nad kanałem był pierwotnie znacznie wyższy.

Inne

Na ternie przedzamcza, od strony ul. Przedzamcze, w XVIII zbudowano dworek, tzw. generałówkę, w którym w okresie międzywojennym mieszkał generał Wiktor Thomme, późniejszy obrońca Modlina.