Gniewkowo

Stan obecny

Zespół Szkół Zawodowych w Gniewkowie

Historia

Dwór z k. XIX w.
Gniewkowo to miasto leżące w pow. inowrocławskim, w odległości 13,5 km na płn. wschód od Inowrocławia. W XIV w. było siedzibą kasztelanii i stolicą jednego z księstw kujawskich. Nazywane także Gniewkow, Gnyewcow, prawa miejskie uzyskało w XIII w. Był to gród księcia kujawskiego Kazimierza III gniewkowskiego, który oblegany przez Krzyżaków w 1332 r. podpisał z nimi ugodę, po czym spalił miasto. Na miejscu grodu Krzyżacy zbudowali zamek z cegły i nazwali go Argenau, jednakże szybko stracili zdobycz. Synem Kazimierza był Władysław Biały, który w 1365 r. sprzedał księstwo Kazimierzowi Wielkiemu za 1000 czerwonych złotych (moneta złota o wartości 16 ówczesnych złp.) W 1377 r. od króla Ludwika Gniewkowo otrzymał prawem lennym Władysław, książę opolski. Na początku XV w. w Gniewkowie odbył się zjazd króla Władysława Jagiełły z Krzyżakami, poświęcony wykupowi ziemi dobrzyńskiej. Jagiełło przebywał w Gniewkowie także w 1410 r., podczas toczącej się wojny z Krzyżakami. Miasto na skutek napadów zakonu dość mocno ucierpiało, dlatego też w 1450 r. Kazimierz Jagiellończyk nadał mu nowe przywileje. Dokonał także zmiany lokacji: z prawa polskiego na niemieckie. W 1504 r. król Aleksander zaprowadził w Gniewkowie targi i jarmarki, z kolei Zygmunt August, 50 lat później pozwolił na zagospodarowanie pastwisk i bagnistych terenów oraz na zakładanie spichrzów na terenie miejskim.
W 1567 r. niegrodowe starostwo gniewkowskie było w posiadaniu Anny Łaskiej, wdowy po Hieronimie Łaskim, wojewodzie poznańskim (bratem słynnego Arianina – Jana). Na początku XVII w. miasto otoczone było wałem, na którym w 1616 r. ustawiono dwie armaty do obrony. Starosta na utrzymanie obrony miasta dostawał corocznie 200 złp. Pozostałości zamku zostały na przestrzeni wieków rozebrane. Na podstawie nielicznych informacji można domniemać, że na początku XVIII w. do miasta należał także folwark, którego właścicielem był w 1721 r. Andrzej Jeżewski. W 1753 r. wymieniono tu także "wójtostwo", czyli prawdopodobnie budynek administracji części wiejskiej Gniewkowa. Razem z tymże obiektem wspominany jest niejaki Łukasz Kraszewski.
W 1770 r. miasto zostało oddane dożywotnio Michałowi Brzezińskiemu, jednak krótko później, już pod zaborem pruskim zostało mu ono odebrane, zaczęło się też dosyć szybko rozwijać, a liczba mieszkańców systematycznie rosła. W 1811 r. było ich 592, a w 1831 r. już 900 (w tym 420 katolików, 355 ewangelików i 125 żydów). W 1784 r. w Gniewkowie wymieniany był Kazimierz Skoroszewski i jego córka Ludwika, a następnie Stefan Wolski i Eleonora z Sułkowskich Wolska. Być może na początku XIX w. właścicielką ziemską w Gniewkowie była Eufemia z Brezów Kleist, zmarła w 1818 r., o której wzmianka istnieje w księgach parafialnych w Ostrowie? Z tychże Kleistów pochodził syn Teodor, ożeniony z Karoliną Kownacką.
Około 1870 r. miasto liczyło 136 domów i zamieszkałe było przez 1783 osoby (1126 katolików, 513 ewangelików; 460 analfabetów. Po powstaniu styczniowym liczba mieszkańców nieznacznie spadła i w 1875 r. było to 1846 osób. W 1879 r. administracja pruska zgermanizowała nazwę miasta na Argenau. Utrzymała się ona do 1920, kiedy to miejscowość na mocy traktatu wersalskiego powróciła do Polski.
Opisywany dwór został wybudowany pod koniec XIX w. Przez większy okres swojej historii prawdopodobnie znajdował się w rękach niemieckich. W 1909 r. właścicielem 93-hektarowego folwarku z 1312 markami dochodu był Antoni Szyper. W 1913 r. folwark nosił już nazwę Ludwigsruh, w tamtym czasie zajmował cały obszar ujęty drogami do Złotnik Kujawskich i do Inowrocławia. W skład całej majętności wchodziły także folwarki Unterwalde (z dworem) i Kreuzkrug. Po 2. wojnie św. obie te miejscowości zanikły. W 1913 r. do głównej posiadłości należało 298 ha z 3644 markami "czystego dochodu", zaś do Unterwald - 166 ha z 1221 mk. Właścicielem dóbr głównych był Adalbert Biegała, Unterwald - Peter Biegała i Kreuzkrug - Adalbert Piasecki. Ostatnim przedwojennym właścicielem dóbr gniewkowskich był niejaki Szperlich.
Na początku XX w. niewielki majątek w Gniewkowie posiadał też Ludwik Mrówczyński, syn Łukasza i Wiktorii z Mrówczyńskich, ożeniony z Anną Zielińską. Założenie to znajdowało się na wschodnim obrzeżu miasteczka i nie ma związku z opisywanym dworem.
W 1930 r. jako jedyny posiadacz ziemski w Gniewkowie wymieniony jest Leon Mrówczyński z 73 ha gruntów. Gniewkowo w tym czasie liczyło 3330 mieszkańców. Na terenie gminy znajdowały się Browary Chełmińskie W. Gawrocha, młyny: Edmunda Foltynowicza, Beli Hirscha, Stanisława Nowaka i A. Zielezińskiego, tartak, a także fabryki mydła, świec i musztardy.
W początkowych latach po II wojnie światowej w budynku dworku mieściło się technikum, a później (od lat 60. XX w.) Zasadnicza Szkoła Zawodowa. W 1987 r. dwór uległ pożarowi i został odbudowany. Obecnie cały obiekt, po rozbudowie stanowi prostokątny, piętrowy korpus; dobudowany od południa do starej, oryginalnej części dworu.
Opracowanie własne na podst. dostępnych źródeł internetowych i badań terenowych.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Budynek zbudowany na planie nieregularnego prostokąta. Korpus główny dwukondygnacyjny, prawdopodobnie dobudowany później. Północna, oryginalna część dworu jest parterowa, nakryta dwuspadowym dachem.
Niegdyś zespół dworsko-parkowy tworzył prostokąt ujęty drogami do Inowrocławia i do Złotnik Kujawskich. Obejmował on łączny obszar 6 ha, z czego na park przypadało 2,3 ha, plus sad przylegający do parku od zachodu – 0,64 ha. Resztę stanowił teren wokół dworu oraz podwórze gospodarcze znajdujące się w południowej części założenia. Co ciekawe, na podstawie analizy map archiwalnych możemy stwierdzić, że układ ten zasadniczo się nie zmienił z wyjątkiem wschodniej części folwarku, przez którą poprowadzono obwodnicę Inowrocław – Toruń.

Park

Park z XIX w. o pow. około 2,5ha. Utrzymany w dobrym stanie, podzielony na części należące do szkoły oraz J.S.T. Rośnie tu stary drzewostan, który sugeruje znacznie starszy wiek założenia. Być może istniał tu wcześniej starszy dwór. Na centralnej polanie usytuowanej na zachód od dworu rośnie kilka okazów pomnikowych w wieku zbliżonym do 200-250 lat, reszta to drzewa w wieku około 100-150 lat. Okazy pomnikowe to: lipa drobnolistna dwuwierzchołkowa o obw. 425 i 315 cm oraz klon jawor o obw. 280 cm. W płd.-zachodniej części założenia znajduje się śródparkowy staw. W ostatnim czasie wewnątrz parku wybudowano Środowiskowy Dom Samopomocy. Zachodnią część założenia ogrodowego majętności Ludwigsruh stanowił 1-hektarowy sad. Obecnie na tym terenie znajdują się ogródki działkowe.

Inne

Rządcówka, dom mieszkalny, czworak i sześciorak.
Ponadto w mieście znajdują się liczne zabytki, m.in. kościół św. Mikołaja i Konstancji; dawna synagoga z 1880 r. - obecnie hala sportowa, która przed 1950 r. pełniła funkcję magazynu; kościół poewangelicki, neogotycki, z końca XIX w. p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa; cmentarz rzymsko-katolicki z 1891 r.; ratusz z 1908 r. - ul. Dworcowa 17; hotel z 1897 r. - dom z oficyną, ul. Dworcowa 1; dom z 1767 r. - Rynek 14 i wiele innych.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011