Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek Kujawa

Stęszewko

Stenschewko

Województwo:wielkopolskie
Powiat:poznański
Gmina:Pobiedziska
Rodzaj obiektu:Dwór

Stan obecny

Folwark "Liljówka".
ul. Jeździecka 3, 62-010 Stęszewko.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Stęszewko to wieś leżąca 9 km na płn. zachód od Pobiedzisk. Po raz pierwszy wzmiankowana jako Stessevo, Stosewo, Scosewo w 1292 r. Nazwy wsi zapisywano także w innych postaciach: Stanschewo (1339), Staschewo (1523), Stęszewo (1793) oraz Stenczewo. Pierwsza wzmianka dotyczyła zamiany S. i części Młodej Wsi na Krośno spod Mosiny, której dokonał książę Przemysław II z kapitułą poznańską. Kościół reprezentowany był w tej transakcji przez biskupa poznańskiego Jana II Herbicza. W 1327 r. papież Jan XXII nakazywał aby zwrócić posiadłości zagarnięte kapitule, w tym S. W 1339 r. biskup poznański Jan potwierdził fakt sprzedaży sołectwa w S., Mikołajowi i Jakubowi ze Szrapek, celem osadzenia wsi na prawie niemieckim (średzkim?). Każdy z sołtysów miał dostać po 2 łany i karczmę, zaś druga karczma przeznaczona była dla właściciela wsi. Ponadto w nadaniu znalazły się zapisy o prawie posiadania kowala, piekarza, szewca i mięsnych jatek. Sołtysi mieli prawo do 30% prowizji od kar sądowych, do polowania na ptaki, zwierzynę leśną i zające, do połowu ryb w jeziorze Malge (ob. J. Stęszewskie) i sąsiednich jeziorach; ponadto prawo do zbudowania jazu (pomiędzy jazami w kier. Wronczyna). Dostali również zwolnienie z dziesięciny na 4 lata, a po tym okresie mieli dawać po 2 ćwierci pszenicy, 5 żyta i 5 owsa oraz jeden wiardunek. Pieniądze i zboże mieli odwozić do Poznania. W nadaniu tym 4 łany ziemi zarezerwowano na folwark dla dziekana. Obowiązkiem na rzecz pana była służba na koniu w razie potrzeby (wypraw wojennych itd.).
Pierwszy młyn w S. powstał już w XIV w., zaś w 1404 r. młynarz Jakub dostał działkę oraz pozwolenie na jego odbudowę, ponadto zagrodę i łąki. Młynarz mógł pobierać 1/3 zmielonego zboża, ale musiał pokryć 1/3 kosztów budowy młyna. Drewno na budowę mógł wziąć za darmo z kapitulnego lasu. Ponadto: na każde trzy utuczone wieprze, dwa musiał oddać kapitule, miał prawo do połowu ryb za pomocą sieci zwanej "zabrodnia", zbierania i wycinania drewna oraz wypasania trzody i bydła na ziemiach w S. Około 1430 r. we wsi wybuchł wielki pożar. W efekcie tego dziekan katedralny gnieźn. - Jasiek - zwolnił kmieci (którzy ponieśli straty) od czynszu na rzecz kapituły, na okres 3 lat.
Ogromna ilość zapisek w Sł. Hist.-Geogr. PAN dotyczy zwykłych mieszkańców wsi. Podane są też nazwy różnych miejsc we wsi, ich dokładna topografia etc., nazwy łanów, a nawet półłanków; imiona sołtysów, kmieci, zagrodników, a nawet karczmarzy. Był tu m. innymi Jan, który za rządów regensa Krotoskiego uciekł, "bo nie pozwolono mu wycinać drzew na opał, (...) zabrał ze sobą 2 konie, pozostawił tylko młodego byczka, który jest we dworze z krową oraz źrebaka, którego zjadł wilk". Karczmarz Skoczek żalił się na sołtysa, że "pchnął go nożem, przez co Skoczek nie mógł pracować przez 10 tygodni; sołtys zniszczył mu 2 ćwierci owsa i kwartę piwa, przychodził do karczmy z dwoma przyjaciółmi, pił i nigdy nie płacił". Dla odmiany Piotr Szloch (zwany Oszust), żalił się na sołtysa, że "we dworze publicznie uderzył go kijem i wytargał za włosy wobec rządcy, chociaż on był niewinny". Tym rządcą był niejaki Stanisław, który "sprzedawał przegniłe drewno, ale nigdy nie sprzedawał rzadkich dębów, co poświadczają wszyscy kmiecie".
Stęszewko pozornie leżące z dala od głównych traktów, znajdowało się na trasie przemarszów wojsk, zdążających na wojny. I tak w latach 50. XV w. ogromne szkody wyrządziło pospolite ruszenie, maszerujące na wojnę (13-letnią, przyp.) z Krzyżakami. W 1455 r. o te szkody Piotr Pniewski, kantor katedralny z Poznania pozywał Jana Kromnow. Z kolei w 1520 r. szkody wyrządziła szlachta idąca na wojnę pruską. Kmieciom palili chałupy i zabierali bydło, spalili także dwór regensa (zarządcy) Jana Sławińskiego i płot wokół niego, tak więc przez jakiś czas budynek był opuszczony. Szczegółowe opisy zawdzięczamy świadkom, którzy zeznawali w tej sprawie w 1521 r. Kmieć Łukasz Pisala opowiadał, że "dwór miał dobry piec i okna w izbie oraz wrota w bramie". Kolejny regens naprawił dwór, a w opisie czytamy: "dwór i zagroda są dobrze ogrodzone, brama dobra z drewna okuta żelazem; we dworze jest dobra izba, przed nią świetlica, a przy niej komora, wszystko wybudowane od nowa z dębu przez obecnego regensa, ale źle przykryte dachem, tak że woda cieknie na ściany. Nad izbą jest skrytka (sołek) z drewna okutego żelazem (na zboże i sery). Spichlerz jest mały, ale dobry, postawiony z bali dębowych jeszcze przez Sławińskiego; dach wymaga w kilku miejscach naprawy. Wolarnia naprawiona przez obecnego regensa", etc... Opis ten uzupełnia inne zeznanie: "dwór jest dobrze ogrodzony, ale płot wymaga naprawy; jest izba biała, a przy niej świetlica (w której połowie trzyma się konie, bo nie ma stajni), komora przy sieni, na piętrze nad izbą jest dobry schowek na ziarno; spichlerz dość dobry i napełniony plonami (...), dwie szopy kryte strzechą, a od środka darnicami, szachulcowy dom dla czeladzi; włodarz zawsze dogląda dworu".
W latach 1557-1602 dokonano rozgraniczenia S. i Kołaty oraz Turoszkowa, zaś w 1580 r. regesta poborowe wykazywały w S. 4 półłanki osiadłe, 1 pusty, ćwierć (łanu) karczmarza i 3 zagrodników. W kolejnych latach brak jest zapisek o wsi, dopiero pod koniec XVIII w. dowiadujemy się, że posesorem folwarku kapitulnego był Jakub Myszkowski. W najbliższej okolicy folwarku, pod koniec XVII w. powstały cztery osady (o nich dalej) założone przez tzw. Olędrów - osadników z Niemiec i Holandii specjalizujących się w zagospodarowywaniu terenów leśnych, podmokłych itd.
Po III rozbiorze Polski wieś została wcielona do tzw. "Amtu" pobiedziskiego, a następnie do domeny w Swarzędzu. W 1804 r. folwark liczył 708 mórg magdeburskich. Wśród posesorów folwarku przewijają się polskie nazwiska: Skotnickich, Tolkmitów i Kierskich. Weźmy pod uwagę, że zapiski u Dworzaczka niekoniecznie muszą dotyczyć samego S, lecz na przykład pobliskich Holendrów. W 2. poł. XIX w. dziedzicem wsi został Anastazy Radoński h. Jasieńczyk (1812-1881), który w 1838 r. ożenił się z Pauliną Agnieszką Nepomuceną Białobłocką h. Ogończyk, córką Izydora i Teresy Gostomskiej. Radońscy byli posiadaczami kilku okolicznych majątków, w tym Krześlic. Mieli sześcioro dzieci, m. innymi Teresę, Piotra, Helenę i Zygmunta. Dziedzic był znanym ziemianinem, powstańcem z 1830 r., więźniem politycznym i posłem. Zmarł w Krześlicach dnia 16 sierpnia 1881 r. i pochowany został we Wronczynie.
W 1888 r. wieś miała 22 domy i 204 m-ców, w tym 170 katolików i 34 protestantów. Na 445 ha ogólnego obszaru składało się m. innymi 357 ha ziemi uprawnej i 2 ha łąk. W pobliżu wsi znajdowały się Stęszewskie Holendry z 16 domami i 158 m-cami oraz leśnictwo (Schimmelwald, wcześniej Stęszewko Forstetablissemend, leżące 500 m. od wsi w kier. płn.-zach.), wchodzące w skład nadleśnictwa królewskiego w Zielonce. Pod koniec XVIII w. wspomniane Holendry dzieliły się na cztery części, w tym Stare (Althauland), Suche (Trockenhauland) i Jezierze (Seehauland), ok. 100 lat później zachowały się z nich tylko dwie: Tannenhorst i Trockenhauland. Części te tworzyły okręg wiejski i miały 14 domów ze 148 m-cami. Główna wieś - Stęszewko - dzieliła się na ulicówkę w cz. zachodniej i folwark - wschodniej. Tannenhorst to współczesna wieś Stęszewice.
Po śmierci dziedzica Radońskiego rodzina sprzedała majątek Niemcowi o nazwisku Wiese. W 1891 r. ten sprzedał S. dzierżawcy dóbr królewskich - Boeningowi ze wsi Dębe. Kolejny właściciel - Maks Krause - prawdopodobnie sprzedał dobra Komisji Kolonizacyjnej, która rozparcelowała grunta. Dla osadników w zach. części wsi wybudowano szkołę. Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. folwark znalazł się w rękach Władysława Taczanowskiego h. Jastrzębiec. Mógł to być Władysław (1889-1961), syn Józefa Mikołaja i Barbary Jerzykiewicz, ew. Władysław (zm. 1922), syn Edmunda i Anieli Baranowskiej, który ze wzgl. na datę śmierci nie powinien znaleźć się w późniejszych księgach adresowych, jednak musimy skonstatować, że ich autorzy nie zawsze dysponowali aktualnymi nazwiskami posiadaczy, a informacje mogły być powielone z ksiąg wcześniejszych. W 1926 r. majątek liczył 185 ha, w tym 175 ha ziemi uprawnej, i 10 ha nieużytków. Do oszacowania podatku gruntowego wykazywano 392 talary tzw. "czystego dochodu".
W 1930 r. S. było gminą wiejską w pow. poznańskim i liczyło 192 m-ców. Znajdowały się tu cztery duże gospodarstwa rolne. Oprócz Taczanowskiego ich właścicielami byli: Marcin Kosteński (103 ha), Karol Kreise (76 ha) i Otto Scheske (97 ha). Znany portal paraencyklopedyczny oraz portal przyrodniczy Stęszewko informują (nie wiadomo, kto od kogo skopiował, a źródeł tej inf. brak), że ostatnim właścicielem (zarządcą) w S. był Metody Dezor (1880 Wilczyn -1960 Puszczykowo), syn Sylwestra i Walentyny Jakubowskiej, ożeniony z Bronisławą Wiktorią Grabską h. Pomian (1878-1944). Mieli oni dwoje dzieci w tym Marię (1913-2000), która dnia 2 września 1939 r. w Poznaniu wyszła za Macieja Jackowskiego h. Gozdawa (1896-1944). Ciż mieli córkę Krystynę (1940-2014), zamężną za Antoniego Magnowskiego (1920-2002).
W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Walramsdorf. Po 2. wojnie światowej dawne gospodarstwa stały się prywatnymi, zaś folwark początkowo był Rolniczą Spółdzielnią Produkcyjną, następnie został włączony w skład PGR-u w Pomarzanowicach. Dwór wyburzony został w latach 70. XX w. W 1982 r. właścicielem gospodarstwa został Leśny Zakład Doświadczalny w Murowanej Goślinie. Po przemianach 1989/90 prawdopodobnie przejęła je AWRSP, która początkowo dzierżawiła obiekt, następnie (w 2008) sprzedała go w ręce prywatne.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Wszystkich Miejscowości w W. Ks. Poznańskim, J. Mycielski, Poznań 1902;
Stęszewko, portal przyrodniczy, link: https://encyklopedia.biolog.pl/index.php?haslo=St%C4%99szewko
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811827 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3469_(1860)_Welnau_1911_APP_Sygn._M.top.25-1516.jpg
11813457 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3469_Welnau_IX.1944_APP_Sygn._M.top.25-489.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Nieistniejący dwór w Stęszewku wzniesiony był na rzucie prostokąta i fasadą skierowany na SW, nakryty dwuspadowym dachem. Na osi głównego wejścia znajdował się staw, zaś wyjście na ogród (od str. SE) prowadziło na okrągłą parkową aleję. Na miejscu dworu, w 2007 r. (?) wybudowany został nowy dom mieszkalny.
Nieduże podwórze gospodarcze, stanowiące rzut litery "C", rozciągało się w kier. SW od dworu. Widok na budynki folwarczne zasłonięty był przez półokrągły żywopłot otaczający od strony płd.-zach. wspomniany wyżej staw. Układ przestrzenny zespołu w dużej mierze jest zachowany; największe zmiany zaszły w obrębie podwórza, gdzie wyburzono większość zabudowań.

Park

Park z k. XIX w. o pow. 1,733 ha. Część ozdobna zajmowała zachodnią połowę parku i miała zaledwie 0,65 ha. Starodrzew reprezentowany jest przez lipy drobnolistne, klony i robinie akacjowe. Wymiary pomnikowe osiągnął żywotnik olbrzymi o wys. ok. 30 m. Za środkowym stawem, dalej na wschód, rozciągał się ogród owocowy, z 3 stron otoczony wodą. Cały park otaczał dodatkowo szpaler drzew. Całość zachowana jest w dawnych granicach. Układ wodny przetrwał do czasów obecnych.

Inne

Cmentarz ewangelicki, 2. poł. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.