Gącz

Stan obecny

Mieszkania.

Historia

Dwór z k. XIX w.
Gącz to niewielka wieś leżąca w odległości 5,3 km na południe od Janowca Wielkopolskiego. Powstała zapewne dosyć późno, na podmokłych terenach pośród lasów. W zapiskach pojawia się pod postaciami Gandecz, Gadecz oraz Gądecz, po raz pierwszy ok. połowy XV w., kiedy to jej dziedzicem był Krzesław Gandeczski (pis. oryg.), ożeniony z n.n. Katarzyną. Ich synem, a zarazem kolejnym właścicielem był Andrzej, ożeniony z Barbarą, córką wójta z Obornik. Tenże Andrzej zmarł w 1463 r., po czym Barbara musiała odpierać w ówczesnych sądach zarzuty pozostałego rodzeństwa Andrzeja: Małgorzaty - żony Jana, wójta w Sławnie i Anny - żony Wierzbięty z Małachowa. Obydwie one oraz Dorota i ich brat przyrodni - Maciej - miały jakieś części w G. Po ślubie Barbary ze Zbilutem Znyskim (z Potulina), sołtysem, już w roku 1464 zawarto ugodę. Dzięki temu Barbara mogła sprzedać swoją część wsi, co też niezwłocznie uczyniła. Nabywcą został Mikołaj Janowski (z pobliskiego Janowca Wlkp), kasztelan śremski.
Pozostałe części wsi w 1466 r. siostry Gądeckie sprzedały swemu przyrodniemu bratu Maciejowi. Ten jednak nie zamierzał siedzieć w G. i jeszcze w tym samym roku sprzedał wieś Szymonowi z Redcza i Janowi z Wielkiego Łabiszyna (zapewne chodzi o Łabiszyn w pow. żnińskim). Jeszcze kilka razy odsprzedawano wieś, znalazła się ona nawet na krótko w rękach dziedziców Kołybek, aby w 1471 r. znaleźć się całkowicie w posiadaniu w. wym. Mikołaja Janowskiego. Po Mikołaju dobra odziedziczyli synowie: Wojciech, Maciej i Jan. W 1489 r. z trójki tej G. przypadł ostatecznie Wojciechowi. Na przełomie XV i XVI w. Janowski został także dziedzicem we Włoszanowie i prawdopodobnie tam zamieszkał, zwyczajowo przyjmując nazwisko Włoszanowskiego. W 1505 r. puścił. G. na wyderkaf Januszowi Latalskiemu h. Prawdzic, dziedzicowi w Łagiewnikach, kasztelanowi gnieźnieńskiemu. W kolejnych latach transakcja się dopełniła - Janowski na prawie wyderku odkupił posiadłość. Tym sposobem na pocz. XVI w. był właścicielem: Gącza (Gądecza), Miłosławic, Kołdrąbia, Posługówka, Kłodzinka, Włoszynowa, Dziękczyna oraz Kierzkowa i Jadownik k. Żnina. W 1510 r. przegrał proces z dziedziczką Pakości - Katarzyną Mielżyńską, gdyż nie stawił się przed sądem. Chodziło o pieniądze za dzierżawę Pakości, łącznie kwotę 50 grzywien należną zarządcom - Gorazdowskim. W 1516 r. Janowski vel Włoszanowski sprzedał G. za kwotę 750 zł. Andrzejowi Zakrzewskiemu - dziedzicowi w Łopiennie.
W XVI w. we wsi wybudowano młyn należący do Laskowskich z Laskowa. Laskowo, Międzychód i Ośno stanowiły dobra królewskie, zaś Gądecz po Andrzeju odziedziczył Maciej Zakrzewski, który w 1539 r. puścił połowę dóbr w zastaw Januszowi Latalskiemu. W pobliżu wsi znajdowała się także nieistniejąca osada Chróścinko, zaś ciekawostką jest wspomniane wcześniej Łopienno, które w tamtych czasach było miastem.
W poł. XVI w. klucz dóbr Łopienno wraz z Gądeczem należał do komesów Latalskich z Łabiszyna. W 1562 r. Janusz Latalski puścił te dobra na wyderkaf Stanisławowi Czarnkowskiemu, za kwotę 10 tys. złp. Około 1566 r. sprzedał cały klucz Maciejowi Studzieńskiemu, zaś ten dał go wieczyście Janowi Krotoskiemu h. Leszczyc, wojewodzie inowrocławskiemu. Na pocz. XVII w. Gądecz przeszedł w ręce Czarnkowskich: Piotra i jego żony Anny z Więcborga Zebrzydowskiej. W 1616 r. puścili oni wieś na wyderkaf Janowi Węgierskiemu. Informacja ta jest zarazem ostatnią, gdzie nazwa wsi pojawia się w postaci Gądecz (Gandecz).
Później wieś na prawie 100 lat zniknęła z "Regestów" prof. Dworzaczka; ponownie pojawia się dopiero w 1712 r., już jako Gącz, należący do Mikołaja Skoroszewskiego, stolnika wschowskiego, ożenionego z Teresą Mycielską h. Dołęga. Pod k. XVIII w. właścicielem dóbr był podkomorzy królewski, Mikołaj Skoroszewski, który sprzedał wieś (wraz z innymi, m.in. Janowcem Wielkopolskim) za 290 tys. złp. Leonowi Moszczeńskiemu h. Nałęcz. W 1814 r. jako dzierżawca majątku w Gączu wzmiankowany był Wojciech Malczewski. W 1842 r. jego właścicielem był Stanisław Iłowiecki, żonaty z Klementyną Gozimirską, córką dziedziców z Kołdrąbia. W 1873 r. dobra te nabył za 101,5 tys. talarów Michał Chłapowski.
W 1885 r. wieś stanowiła dominium w powiecie wągrowieckim, o areale 1808 mórg, do którego należało 12 domów, zamieszkałych przez 170 osób (145 katolików, 13 ewangelików, 12 żydów; 76 analfabetów). W pozostałej, wiejskiej części Gącza było 6 domów, zamieszkałych przez 59 osób (wszyscy katolicy; 21 analfabetów). Najbliższa stacja pocztowa znajdowała się w Łopiennie, położonym o 2 km stąd.
Na początku XX w. wieś przeszła w ręce pruskiej K.K. i została rozparcelowana na mniejsze gospodarstwa. Ostatnim właścicielem resztówki i dworu przed 1939 r. prawdopodobnie był Polak nazwiskiem Cieślak. W 1930 r. wieś liczyła 272 mieszkańców. Wśród osób świadczących usługi był kołodziej Świątkiewicz i kowal J. Mądry, była tu też karczma należąca do J. Ogórkiewicza. W latach 1939-1945 wieś była pod zarządem niemieckim i nazywała się Gösen. Po wojnie majątek został przejęty przez Skarb Państwa Polskiego. Dwór przeznaczono na cele mieszkaniowe i taką też funkcję spełnia do dzisiaj.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych woj. Poznańskiego, 1926
Księga Adresowa Polski..., 1930
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór parterowy, nakryty dwuspadowym dachem, mieszczącym użytkowe poddasze, z mieszkaniami w szczytach. Do płd. dostawiona przybudówka. W elewacji frontowej znaczny ryzalit - zachowana weranda z oryginalną stolarką. poprzedzona schodami ujętymi murkami. Nad nią wystawka zwieńczona trójkątnym frontonem.

Park

Park z końca XIX w., o pow. około 1,5 ha. W rejonie dworu częściowo uporządkowany. Wnętrza w znacznej mierze wykarczowane, obecnie stanowią duże polany.