Brzezinko

Stan obecny

Własność prywatna. Mieszkania.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Wieś znana była już w czasach krzyżackich. Od 1242 r. należała do szpitala św. Ducha w Toruniu. W 1415 r. stała się własnością benedyktynek z Torunia, w rękach których znajdowała się do 1772 r. Od tego momentu aż do 1849 r. była własnością królewską. Do 1849 r. wieś wraz z folwarkiem stanowiła jedną całość. Została podzielona na 10 parceli i wystawiona na sprzedaż. Największą z tychże parceli był opisywany folwark. Ze sprzedaży uzyskano kwotę 26415 talarów. W 1870 r. majętność otrzymała nazwę Birkenau. Leżała ona w ówczesnej parafii Gronowo. Zapewne właśnie w tamtym okresie wybudowano dwór i większość zabudowań folwarcznych. W 1885 r. znajdowało się tutaj 9 domów ze 145 m-cami. Majątek stanowił dominium w pow. toruńskim i znajdował się w rękach niemieckich do ok. 1920 r., kiedy to rozparcelował go Skarb Państwa. Mniejsze gospodarstwa otrzymali Polacy, a resztówkę w Brzezinku ok. 1926 r. kupił dr Kazimierz Esden-Tempski. Dobra w 1929 r. liczyły 75 ha, w tym 3 ha nieużytków. Pozostała część stanowiła grunty orne, głównie dobrej ziemi pszenno-buraczanej. Tempski był doktorem ekonomii, prezesem Pomorskiej Izby Rolniczej. W 1919 r. w Warszawie ożenił się z Zofią Nostic-Jackowską, z którą miał troje dzieci: Andrzeja (ur. w 1920 r.), Annę (ur. w 1922 r.) i najmłodszego syna Jerzego (ur. w 1926 r.). Zabudowania resztówki jak na tamte czasy były bardzo nowoczesne. Majątek posiadał własną elektrownię, gdzie prąd wytwarzany był przez generator. Napięcie stałe 110V gromadzone było w baterii akumulatorów. Oprócz dworu do zabudowań należały: stajnia, obora i stodoła. Pomimo elektryfikacji wsi w latach 30. XX w., majątek do końca 2. wojny światowej korzystał z własnego prądu. W administrowaniu gospodarstwem pomagał zarządca Budziński, rozstrzelany zaraz po wejściu Niemców w 1939 r. Początkowo właścicielka wraz z dziećmi uciekła, jednak w październiku 1939 r. powrócili do Brzezinki, gdzie niemiecki treuhänder (pochodzący z sąsiedniej wsi) pozwolił im na zamieszkanie. Na własną prośbę opuścili majątek w 1941 r. i udali się do rodziny w Warszawie. Jerzy Esden Tempski jako 15-latek pracował w fabryce silników Artura Steinhagena, ukończył też wówczas szkołę, dzięki której kontynuował później karierę zawodową. Była to prywatne gimnazjum mechaniczne Romana Wolframa. Jeszcze później wziął udział w Powstaniu Warszawskim. Po kapitulacji powstania przewieziony został do obozu w Niemczech, wyzwolonego przez żołnierzy amerykańskich. Po wojnie wyjechał do Anglii, skąd do Polski powrócił w 1947 r. Gospodarstwo Tempskich w Brzezinku prawdopodobnie trafiło w ręce przybyłych do wsi rolników z innych regionów Polski. Dwór przeznaczony został na cele mieszkaniowe i z czasem przebudowany.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902
Książka Adresowa Gospodarstw Rolnych pow. 50 ha Woj. Pomorskiego, 1929
Muzeum Powstania Warszawskiego. Archiwum historii Mówionej. Wywiad Michała Wojciechowskiego z Jerzym Esden-Tempskim. Warszawa, 3 czerwca 2009 r.
Lapidaria - zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw: http://lapidaria.wikidot.com/cmentarz-ewangelicki-brzezinko
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dawniejszy dwór obecnie w niczym nie przypomina oryginału. Jest dwuczęściową budowlą pozbawioną cech stylowych, wzniesioną na planie prostokąta w dłuższej osi zbliżonej do N-S. Południowa bryła piętrowa, nakryta dachem dwuspadowym, płn. niższa, również piętrowa, z naczółkiem od północy.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego całkowicie zniekształcony. Północna część podwórza gospodarczego po wyburzeniu budynków zamieniona została na pole uprawne. Na terenie południowej obecnie znajdują się nieużytki i działki mieszkańców. Na zachód od założenia dworskiego znajdował się młyn i karczma. W późniejszym okresie, ale jeszcze przed 2. wojną światową układ gospodarstwa uległ przeobrażeniu, co widać na mapie archiwalnej: http://www.amzpbig.com/maps/2978_Gramtschen_1944.jpg

Park

Park z k. XIX w. o pow. ok. 2 ha. Park na przestrzeni lat został całkowicie zdeformowany i częściowo wykarczowany, dlatego podany obszar należy traktować z dużym przybliżeniem. Podzielony jest na kilka współczesnych działek należących do różnych użytkowników. Na pocz. XX w. park otaczał podwórze gospodarcze od wschodu i południa. Najpierw był sad z alejkami prostopadłymi do siebie, który przechodził bardziej na południe w reprezentacyjną część parku z alejami rozchodzącymi się promieniście od centralnego klombu. Całkiem na południu znajdowały się 3 stawy, połączone ze sobą kanałem.
Źródła:
Geoportal
Mapster: http://www.amzpbig.com/maps/2978_%281511%29_Gramtschen_1910_UMK_processed.jpg

Inne

Cmentarz poewangelicki, 2. poł. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011