Cierno - Żabieniec

Stan obecny

Teren JST
Dwór nie istnieje

Historia

Dwór z 1. poł. XIX w.
Cierno, a właściwie Cierno-Żabieniec, to wieś leżąca 10 km na W/NW od Jędrzejowa. Cierno obecnie dzieli się na kilka części: opisywany Żabieniec, Cierno Plebańskie, Cierno Poduchowne, Poduchowne, Przysów i Za Przegoną. Folwark przezwano "Żabińcem" niesłusznie, gdyż początkowo nazwę tę nosiła jedynie "ulicówka" w północno-zachodniej części wsi, a właściwe Cierno znajdowało się od niego ok. 500 metrów w kier. płd.-wschodnim.
Po raz pierwszy wieś została odnotowana jako "Tyrno" w 1136 r. Później w zapiskach także jako Cyrno, Cirno, Czyrno, etc. Była własnością arcybiskupów gnieźnieńskich, w okresie 1394-1405 szlachecką. Kościół przeniesiony został do Cz. ze Zdanowic w XII albo XIII wieku. Proboszczów mianowali cystersi, a od XV w. opaci jędrzejowscy, ewentualnie byli wyznaczani bezpośrednio przez Papieża. W XV w. wieś położona była w połowie na ziemi sandomierskiej, a w połowie na krakowskiej. Już w 1381 r. była tu parafia świętego Jakuba Apostoła, pierwszym wikarym był niejaki Przybko, a kapelanem Marcin. W 1398 r. Tyniec i Cierno należały do Borka z Trzcieńca, którego pozywał opat jędrzejowski Jakub, o 40 usypanych nielegalnie kopców granicznych. Odbyła się nawet wizja lokalna, na którą opat przyprowadził kmieci ze swoich wsi Czaczów, Chorzewy i Tarszawy oraz 3 kmieci z Niegosławic. Komornicy sądowi ustalili nowe granice, a w 1399 r. Borek zobowiązał się ich nie naruszać. Po 1405 r. wieś przeszła w ręce klasztoru cystersów w Jędrzejowie, na skutek zamiany dokonanej z klasztorem przez Dziwisza z Tyńca, w zamian za wieś Opatkowice w par. Grudzyny i 300 grzywien dopłaty.
W XV i XVI w. wieś była przedmiotem sporów pomiędzy archidiecezją gnieźnieńską a biskupstwem krakowskim. Jan Łaski w swoim "Liber Beneficiorum" zalicza Cierno do dekanatu kurzelowskiego archidiecezji gniezn., z kolei Jan Długosz w spisie funduszy diecezji krakowskich twierdzi, że parafia podlega biskupowi krakowskiemu. Spór brał się stąd, że wieś rozłożona była na dwu brzegach Nidy, która rozgraniczała jurysdykcję kościelną Gniezna i Krakowa.
W 1529 r. klasztor pobierał ze wsi C. 6 grzywien i 12 groszy czynszu. W 1530 r. płacono pobór z dwóch łanów i karczmy dorocznej. Kościół na pocz. XVI w. otrzymał nowe wezwanie - świętych Jakuba i Marcina, plebanem przez wiele lat był Jan ze Stroniewic. Do uposażenia plebana należał m. innymi dwór, ogród, sad, teren obok cmentarza i siedliska obok kościoła z domkami wikarego oraz nauczyciela (więcej opisów - Sł. H.-G.PAN).
Leżące przy zachodniej granicy Cierna Nagłowice, należały do znanego Mikołaja Reja, który również procesował się z opatami o granice wsi. W "Słowniku Historyczno-Geograficznym PAN znajdujemy szczegóły topograficzne dot. tych granic oraz granic C. z innymi wsiami, na przykład Czaczowem i Tyńcem Jana Tynieckiego.
Przez kolejnych kilkaset lat była to wieś parafialna, a folwark zapewne puszczany był w dzierżawę. W 1825 r. proboszczem był ksiądz Walczyński, późniejszy senator "rzeczpospolitej krakowskiej". W 1827 r. wieś miała 35 domów i 384 mieszkańców. W 1880 r. Cierno stanowiło siedzibę parafii p.w. świętych Jakóba i Marcina w gminie Przęsław. Parafia liczyła wówczas 1552 członków.
Folwark należał do "margrabiów" Wielopolskich h. Starykoń, których w 1944 r. w kontrowersyjny sposób opisał w swojej książce Ksawery Pruszyński. Z braku danych możemy jedynie przypuszczać, że właścicielem Cierna był Zygmunt Wielopolski (1863-1919), syn Józefa i Marianny Colonna-Walewskiej h. Pierzchała, ożeniony z Marią Laska (1866-1940). Ich dziećmi byli: Aleksander (1883-1937), Józef Aleksander (1886-1961), Maria Stefania (1891-1976) i Władysław (1896-1916). Zygmunt był polskim politykiem konserwatywnym i zwolennikiem orientacji prorosyjskiej, koniuszym rosyjskiego dworu w 1903 r. i prezesem Komitetu Narodowego Polskiego w Warszawie. Po Wielopolskich właścicielami Cierna była rodzina Gaszyńskich, a następnie Biernackich h. Poraj.
W 1921 r. we wsi mieszkało 848 osób w 128 domach, ponadto 6 osób w części Cierno-leśniczówka i 117 w Cierno-folwark. Do 1930 r. liczby te nie uległy zmianie. Folwark liczący 280 ha należał do Władysława Biernackiego. We wsi był ponadto kowal A. Jaszcza, młyn należący do majątku, dwa sklepy spożywcze: M. Chwastka i M. Wiśniewskiego oraz szewc J. Jabłoński.
Władysław Biernacki (1877-1944) był synem zarządcy Balic - Wincentego B. i Władysławy Wysokińskiej. Posiadał także Jarnowice, a zarządcą w Ciernie był Władysław Knauf. Nie znamy nazwiska żony Władysława, z którą miał najprawdopodobniej dwie córki. Zmarła ona niedługo po konfiskacie majątku przez Niemców w 1939 r. Władysław zmarł mając 57 lat, dnia 21 maja 1944 r. w szpitalu w Jędrzejowie. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały rozparcelowane, a na powstałych gospodarstwach osiedliła się ludność miejscowa. Dwór wraz z zabudowaniami został wyburzony przez władze zaraz po wojnie.
Źródła:
Jan Gredka "Władysław Biernacki, historia rodziny ostatniego właściciela majątku Cierno", opracowanie, Sosnowiec 2021;
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik Historyczno-Geograficzny P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski - Genealogia Potomków Sejmu Wielkiego;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
11809928 @ West. Osteuropa 1:25 000 - Niemieckie mapy zaboru rosyjskiego, I WŚ /1914 - 1919/
- plik mapy: XXIX-7-B_Gruppe_Warschau_1915_LoC_G6965_s25_.G4.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Był to dwór wybudowany w stylu tzw. "polskim", czyli późnoklasycystycznym, parterowy, nakryty wysokim łamanym dachem, z kolumnowym gankiem poprzedzającym wejście.
Układ przestrzenny całkowicie zniekształcony. Podwórze gospodarcze znajdowało się we wschodniej części zespołu.

Park

Park z 1. poł. XIX w. o pow. 2,76 ha. Pomiaru dokonaliśmy po granicach zróżnicowanego gatunkowo drzewostanu w obrębie trzech dz. ewidencyjnych: największej przy drodze, nr. 521/1; w części płn.-wsch. nr 521/3 i niewielki przylegający do nich fragment płn.-zach. działki nr 521/4. Pozostała część zadrzewionego obszaru to samosiewy wyrosłe tu po wojnie.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011