Komorniki

Stan obecny

Prawdopodobnie własność J.S.T.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Komorniki to jedna z dwu wsi o tej nazwie w pobliżu Poznania, leżąca przy płd. - zachodniej granicy aglomeracji poznańskiej, 10 km na płn. wschód od Stęszewa. Pierwsza wzmianka pisana o wsi pochodzi z bulli papieża Innocentego II z 1136 r. Kolejne - już z lat 1286-97, gdy była ona własnością biskupów poznańskich. Biskup wyznaczył sołtysa imieniem Zdziech (Zdoth) i polecił mu dokonania lokacji na prawie niemieckim. Dzięki "Słownikowi Hist.-Geogr...." dowiadujemy się wielu ciekawych informacji na ten temat, poznajemy m. innymi fragment dokumentu lokacyjnego: "sołtys (...) otrzymuje co siódmy łan flamandzki wolny, nadto wolną karczmę, kuźnię (fabrica), piekarnię, jatkę rzeźnicką i szewską, 1/3 dochodów sądowych, może zbudować młyn na własny użytek, lecz mleć dla pana bez opłaty, może polować na zające i kuropatwy...". Przez pierwsze 8 lat wieś miała być zwolniona z podatków, następnie płacić czynsz od jednego łanu fl. w wysokości: po dwie ćwierci pszenicy, dwie ćwierci jęczmienia, cztery ćwierci żyta, tyleż owsa i wiardunek srebra. We wsi był już także kościół, prawdopodobnie XII-wieczny, jednak dokładna data budowy nie jest nam znana.
W 1307 r. nazwę wsi zapisano w postaci "Comornyky", a w 1365 "Komorniky". W 1383 r. po raz pierwszy wzmiankowana jest parafia. K. jako wieś należąca do biskupów, wymieniane są jeszcze w latach 1510, 1577 i 1580. Najważniejszymi osobami we wsi po plebanie, byli sołtys i kościelny. Sołtysowi podlegali kmiecie pracujący na folwarku. Liczne zapiski prezentowane w "Słowniku... PAN" ukazują życie i sprawy tych wszystkich osób. Na przykład w 1461 r. potomkowie plebana Macieja - Marcin i inni bratankowie - toczyli proces z kościelnym, Piotrem, "żądając od niego 6 kóz wartości 1 kopy półgroszy, 7 gr za piwo, jakie wypił u żony Marcina oraz 1/2 grzywny półgroszy, jakie mu wręczyli w domu Dusza." Z kolei w 1482 r. biskup poznański nadał młyn w K. swemu "służebnikowi" Piotrowi Jankowskiemu. Miał go wyremontować na własny koszt i później otrzymywać 1/3 opłat za przemiał; dostał też łąkę pomiędzy groblami, na której mógł założyć ogród. Ponadto młynarz był zobowiązany do hodowania dla pana dwóch wieprzy rocznie i ponoszenia 1/3 kosztów na potrzeby młyńskie.
Do parafii w Komornikach na pocz. XVI w. należały: Plewiska, Pabianowo (ob. Fabianowo), Junikowo, Głuchowo, Rosnowo, Rosnówko, Świerczewo i Rudnicze. Kościół utrzymywany był m.in. z pieniędzy od sołtysów, np. spore kwoty zapisał w 1510 r. Maciej, syn sołtysa Piotra z K. Pieniądze znajdowały się u "opatrznego" Benedykta, nazywanego też "pracowitym" - sołtysa K. w 1513 r. Wieś w tym czasie posiadała 11 i pół łanu osiadłego, 10 i pół łanu pustego, z których 3 były uprawiane w zamian za czynsz; 3 łany sołeckie oraz dwie karczmy: biskupią i sołtysią. Dane te do roku 1564 nieznacznie się zmieniły. Regesta poborowe podają: 19 łanów, z tego 12 osiadłych i 7 pustych, karczma bez ziemi, 3 łany sołeckie, 3 zagrodników bez zagród (?) oraz folwark. Podano też opłaty wnoszone przez kmieci: czynsz z 1. łanu wynosił: 1 grzywnę i 6 groszy, 4 ćwierci owsa, 2 kapłony (koguty), 30 jaj oraz owies tytułem wiecnego (?). Karczmarz dawał tylko po 24 gr., jak wspomniano wyżej - ziemi nie miał. Pobór powinni też płacić zagrodnicy, ale jako że zagród nie mieli, musieli tylko "młócić na folwarku i robić, kiedy im się każe". Jeszcze gwoli formalności, w 1580 r. do wykazu poborów dochodzi kolejny zagrodnik, 6 komorników i 2 rzemieślników.
Dopiero na pocz. XVIII w. zaczynają się zapisy w księgach parafialnych, w których znajdujemy sporo nazwisk osób związanych z Komornikami. W pewnej mierze była to zwyczajna drobna szlachta, ale też zarządcy, sołtysi, dzierżawcy, poddzierżawcy, ekonomowie itd, itp. Większość tych osób niestety nie jest opisana, dlatego wymienimy tylko niektórych. Z pewnością do "zwykłych" mieszkańców wsi nie zaliczali się Śremscy (nazwisko zapisane w postaci "Srzemscy"), ani Skąmpscy, gdyż przy chrzcie ich dzieci występowali np. wojewoda inowrocławski Radomicki h. Leszczyc, czy Franciszek Kaznowski, oficjał poznański. W 1732 r. przy chrzcie Wawrzyńca - syna Skąmpskich, występuje dzierżawczyni Barbara Środkowska, a następnie Wojciechowscy, Barbara Łepkowska z sołectwa w K., dalej Radwańscy, Przybysławscy i Tarnawscy. W zapiskach znajdujemy też śluby: Jakuba Wyrzykowskiego z Marcjanną Bardzką, Wojciecha Myszkowskiego z Barbarą Zielińską albo Józefa Orłowskiego z Magdaleną Ostraszewską. Przy tej ostatniej jest dopisek "z dworu", co sugerowałoby, że ok. połowy XVIII w. w Komornikach musiał powstać nowy budynek dworski. W 2. poł. stulecia wiele z w. wym. nazwisk się powtarza, ale znajdujemy też kolejnego tenutariusza dóbr - Karola Zielińskiego, czy księdza Władysława Baranowskiego (curatus) zm. w 1766 r. W tym samym roku umiera żona Zielińskiego, Teofila z Radwańskich. Dwa lata później jako tenut. klucza komornickiego występuje Karol Zieliński, ożeniony z Anną z Kczeskich. Chrztu ich syna Feliksa Antoniego dokonuje kolejny pleban w K., ks. Łukasz Konopka, kanonik kolegiaty św. Mikołaja w Poznaniu, zaś jako matka chrzestna wyst. pułkownikowa Anna Skórzewska. Skoro mowa o plebanie, musimy wspomnieć o księdzu Malinowskim, wieloletnim proboszczu w K., autorze "gramatyki porównawczej języków słowiańskich..." etc., któremu w 1883 r. wybudowano we wsi pomnik.
W 1772 r. tenutę K. objęli Nikodem i Ewa Zakrzewscy. Rok później jako ekonomów majątku poznajemy Andrzeja i Elżbietę Lasockich. W 1778 r. dzierżawcą K. został Tomasz Wolski, który w kościele zbudował nowy, wielki ołtarz z tabernakulum i dał 1000 złp. na nowe organy. Posesorami w tym czasie byli Zofia Wolska z mężem Kasprem Skąpskim.
Na pocz. XIX w. wieś przeszła w ręce niemieckie i stała się tzw. dobrami królewskimi. W 1817 r. jako posesor występuje znany nam z Głuchowa Józef Fijałkowski z żoną Henryką (Henriettą) wdową po Braunie. Siedzieli tu do ok. połowy lat 20., następnie rząd pruski sprzedał dobra w ręce prywatne. Na pocz. tego okresu właścicielami zostali zapewne Niemcy, a następnie Sylwester Sławski. W 1836 r. w K. urodziła się jego córka Wanda (zm. w 1912), a w 1841 r. syn Stanisław (zm. w 1913). Studiował on prawo w Berlinie i Wrocławiu; w 1869 r. złożył egzaminy akcesyjne. Później odbył kampanię prusko-francuską jako por. rezerwy 18 pułku piechoty. Po powrocie do kraju został sędzią przy Sądzie Powiatowym w Szamotułach, a w 1874 r. przeniesiono go do sądu ziemiańskiego w Poznaniu. Był także członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu. Prawdopodobnie to Sławski był inicjatorem budowy opisywanego dworu. Jego żoną była Konstancja Ziołecka, córka Romana i Matyldy z Aksamitowskich (właścicieli Sepna). Ich synem był znany polski architekt - Roger Sławski (1871-1963). W zw. z przeprowadzką do Poznania, Stanisław Sławski w 1874 r. sprzedał 399-hektarowy majątek, w ręce niemieckiej rodziny Arnim.
W 1885 r. Komorniki dzieliły się na część wiejską, domenę z gruntami o pow. 1564 morgi i folwark kościelny z gruntami o pow. 563 morgi. Łącznie były tu 62 domy i 561 m-ców, w tym 539 katolików i 22 ewangelików; 123 analfabetów. W 1902 r. od Arminów Komorniki kupiła Parcelacyjna Spółka Rolników z Poznania. Dobra rozparcelowano pomiędzy 30 nabywców. Jedną z części nabył Tomasz Małecki, który odsprzedał ją Piotrowi Umbreitowi. Prawdopodobnie miały też miejsce inne transakcje, na skutek których powstały większe gospodarstwa, wymieniane w okresie międzywojennym. I tak, w 1926 r. właścicielką 150 ha we wsi była żona Alfreda Żurowskiego h. Leliwa (1869-1949) - Maria z d. Zdziechowska h. Rawicz (1880-1967). Na ogólny obszar składało się 145 ha ziemi uprawnej i 5 ha nieużytków. Do wyliczenia podatku wykazywano 567 talarów czystego dochodu gruntowego. Żurowscy mieli czworo dzieci: Adama, Cecylię, Antoninę i Marię.
W 1930 r. oprócz Żurowskich jako drugiego posiadacza ziemskiego (pow. 50 ha - przyp.) podano Maksymiliana Beyera z 96 ha gruntów. Wieś liczyła wówczas 830 m-ców. Znajdował się tu młyn W. Büttnera, kuźnia Kwiatkowskiego, karczma M. Piotrowskiego, zajazd A. Kurasza, sklep A. Przybylskiego, dwa sklepy z art. różnymi: J. Nowaka i S. Simona. Działało tu także wielu rzemieślników - kołodziej, stolarze, murarze, szewcy itd. Możemy jedynie przypuszczać, że w opisywanym dworze mieszkali posiadacze największego gospodarstwa - Żurawscy. Na przedwojennych mapach założenie dworskie zlokalizowane jest na zach. skraju wsi, w pobliżu kościoła. Komorniki miały układ wielodrożnicowy i rozciągały się w kier. W-E. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Kömmernick. Po 2. wojnie św. pozostałości folwarków stały się typowym obszarem wiejskim.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11821603 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3666_Dombrowka_IX.1944_uniberk_C056972036.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

We wsi zachował się przebudowany dwór, wzniesiony na prostokątnym rzucie, w dł. osi zbliżonej do N-S, fasadą skierowany na W/NW. Budynek piętrowy, nakryty dachem dwuspadowym mieszczącym poddasze z mieszkaniami w szczytach, z czterokolumnowym portykiem pośrodku fasady. Portyk dźwiga jedynie belkowanie i trójkątny przyczółek, udający fronton.
Niegdyś budynek posiadał przybudówkę od str. zachodniej, tworząc wraz z nią rzut dużej litery "L", w dłuższej osi W-E (teraz w miejscu przybudówki jest garaż, widoczny na zdjęciu głównym). Po jego zach. stronie znajdowało się obszerne podwórze gospodarcze, a po str. południowej niewielki park. Obecnie układ przestrzenny zespołu jest nieznacznie przekształcony, głównie z powodu przebudowy zabudowań gospodarczych, jednak w ogólnym zarysie przypomina układ z 1900 r.

Park

Park dworski z 2. poł. XIX w. o pow. 1,278 ha, częściowo zachowany w dawnych granicach; ongiś rozciągał się nieco dalej na wschód i w kier. południowym.

Inne

Zabudowania gospodarcze z XIX / XX w.
We wsi:
- Kościół, neobarokowy, XII / XIII w., wielokrotnie remontowany, p.w. świętego Andrzeja Apostoła
- "Ogród Pamięci" składający się z pomników (głazów i stelli) poświęconych m. innymi powstańcom wielkopolskim, weteranom walk o niepodległość, itd.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011