Ćmachowo

Stan obecny

Teren pod zarządem J.S.T albo ANR

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Ćmachowo to wieś leżąca 5 km na płd.-zachód od Wronek i ok. 58 km na płn.-zachód od miasta Poznania. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1358 r., kiedy to dziedzic "Cmachowa" - Hamlet (Gamletus) dał jezioro Sieradowo z ziemią położoną od jeziora do drogi z Wronek do Orla, w zamian za połowę młyna z placem nad rzeką Kanią. W latach 1388-1405 dziedzicami byli bracia Sławęta, Mrokota, Janusz i Hektor. Posiadali oni także części Wróblewa, o które pomiędzy braćmi toczyły się liczne spory. Od 1422 r. dziedzicem (oraz patronem kościoła w Biezdrowie) był Zachariasz, który od ok. 1427 r. posiadał także połowę Wróblewa. Jego dziećmi byli Katarzyna oraz synowie Piotr ożeniony ze Stachną i Jan ożeniony z Anną, której w 1476 r. Zachariasz zapisywał na Wróblewie 300 grzywien posagu i t. wiana. Po ojcu dziedzicem został Piotr, a po 1485 r. jego brat Jan, którego w 1486 r. pozywali bracia Pierwoszewscy, w tym ks. Stanisław "de Kaszymisch" (z Kazimierza?). Jan w 1492 r. zapisywał 200 grzywien posagu i t. wiana żonie Beacie. W 1508 r. płacił tzw. wiardunki od 11 i pół łanu, karczmy i młyna o 1. kole. Z kolei dziesięciny (i pieniądze za len) płacono po połowie plebanowi w Biezdrowie i do prebendy w Oporowie. Jan zmarł ok. 1512 r. pozostawiając wdowę z dwoma synami: Piotrem i Wojciechem. Folwark zapewne prosperował dobrze, bo Czmachowska miała pieniądze, i w 1512 dokupiła dodatkowo połowę wsi Pierwoszewo, za kwotę 200 grzywien. Trzy lata później, jako że w C. rządzili już synowie, wdowa zainkasowała od nich swój posag w wys. 400 grzywien, oprawiony na C. jeszcze przez Jana. Od 1517 r. jedynym dziedzicem C. był Piotr, ożeniony z Małgorzatą z którą mieli dzieci: Mikołaja, Katarzynę, Annę, Małgorzatę, Barbarę, Łucję, Apolonię i Jadwigę, zamężną później za Wojciecha Bzowskiego. W 1535 r. ustanowił opiekunów dla dzieci, którym oczywiście za tę opiekę płacił. Dał im nawet pewne dobra, czyli 1/3 Czmachowa, Wróblewa, etc. W 1554 r. zapisał 20 zł. rocznego czynszu córce Barbarze, której też przekazał część Cz., Wróblewa i części Kłodziejska, Pierwoszewa i Pożarowa. Obiecał też pozostałym zięciom, ze nie sprzeda dóbr nikomu obcemu. Zięciom, czyli ichmościom: Janowi Kluczewskiemu, Maciejowi Punińskiemu, Marcinowi i Piotrowi Przecławskim, i Wojc. Bzowskiemu. W 1555 r. ponownie się ożenił, z Małgorzatą Grocholską, której również podarował części dóbr. Zmarł pięć lat później, zaś liczne grono spadkobierców Piotra podzieliło dobra pomiędzy siebie, z tym że części te sukcesywnie skupował od nich mąż Jadwigi - Wojciech Bzowski.
W 1563 r. wieś płaciła pobór od 10 i pół łanu osiadłego, od komornicy, młyna o 1 kole i karczmy. Za używanie lasów królewskich Ćmachowo w latach 1564-65 płaciło od 11 kmieci, po 4,5 ćwierci tzw. równej miary wronieckiej oraz po 2 kury i 1 gęsi. Bzowski umarł ok. 1576 r., tak więc pobór płaciła wdowa, a od 1580 r. syn - Jakub Bzowski. Płacono wówczas od 7 i pół łanu osiadłego, 3 półłanków (opuszczonych), 3 zagrodników, komornika, kowala, młyna o 1 kole i od kwarty roli karczmarskiej. Jakub był najstarszym synem Wojciecha, miał on dwóch braci: Mikołaja i Jana. W 1585 r. sprzedał swoje części dziedziczne C., a także Śniaty i Pamięcino (pustki) Stanisławowi Boboleckiemu. Jeszcze w tym samym roku B. zapisał na dobrach po 1000 złp. posagu i wiana żonie Jadwidze Brzozogajskiej. Pozostała część wsi cały czas należała do potomków Piotra Czmachowskiego. Po Stanisławie B. połowę wsi odziedziczył jego syn Łukasz, który w 1604 r. na dobrach tych zapisał 4 tys. złp. posagu przyszłej żonie, Konkordii Poklateckiej. Współdziedziczką była wówczas Katarzyna Bzowska - wdowa po Łukaszu Chłapowskim, a następnie jej synowie Jan i Andrzej. Od 1612 r. nazwa wsi zaczęła pojawiać się w zapiskach już we współczesnej postaci - jako Ćmachowo.
Łukasz Bobolecki miał z Konkordią syna Daźboga (zm. w 1639 r.) i córkę Zofię, która wyszła za Adama Kurnatowskiego h. Łodzia. Po śmierci dziedzica Konkordia wyszła za Władysława Kunińskiego, który próbował przystawiać się do pasierbicy gdy była jeszcze panną, a także zagarnął na dwa lata dobra w Ć., wraz z wszystkimi ruchomościami. Zofia - już jako Kurnatowska - pozywała go o to w 1640 r.
W okresie 1640-45 nastąpiła zasadnicza zmiana w stanie własności Ć. Pojawił się tu Jan Jaskulecki, który w 1645 r. zamienił Ć. za Tworkowo ze Stanisławem z T. Rosnowskim. Żoną Jana J. była wdowa po Feliksie Sośnickim - Zofia Sokołowska, zaś żoną kolejnego dziedzica Ćmachowa - Zofia Potarzycka. W 1651 r. Rosnowski sprzedał Ć. Ambrożemu Trąmpczyńskiemu, za sumę 21 tys. złp. W dobrach niebawem pojawił się brat Ambrożego - Jan oraz Wojciech T. (syn?). Tak zastał ich rok 1655 i "potop" szwedzki. Wieś znalazła się pod okupacją wojsk najeźdźcy, do których przyłączyła się część okolicznej szlachty, np. Andrzej Rumiejewski. Ten najechał Ćmachowo wraz z 23 towarzyszami, skatował dziedzica i wymusił oddanie zakopanych pieniędzy. Ze Szwedami współpracował też Andrzej Bobrowiecki. Obu zdrajców Jan Trąmpczyński pozywał zaraz po odejściu Szwedów, w 1656 r. Jan miał synów: Pawła i Dominika, zaś Wojciech: Macieja i Marcina - księdza, prezbitera w Poznaniu. W 1700 r. w imieniu pozostałych Trąmpczyńskich, Marcin T. sprzedał część Ć. Aleksandrowi Moszczeńskiemu h. Nałęcz, synowi Wojciecha, za 35 tys. złp. Żoną kolejnego dziedzica była Teresa Cielęcka h. Ciołek, a w Ćmachowie w latach 1700-1710 rodziły się ich liczne dzieci. Moszczeński dokonał żywota 4 października 1710 r. i pochowany został w Biezdrowie. Dobrami zarządzała wdowa, przy pomocy posesorów i zarządców, m.in. Węgorzewskich. W latach 30. i 40. dzieci były już dorosłe, zaś dziedzicami zostali bracia Bolesław i Stefan Moszczeńscy. W poł/ XVIII w. wybudowali oni nowy dwór, wzmiankowany w 1758 r., gdy zmarł pracownik dworski Antoni Makowiecki. Po zamążpójściu córki Stefana - Teresy, dobra w wianie dostał jej mąż - Kazimierz z Raczyna i Małaszyna Raczyński h. Nałęcz, starosta czerwonogrodzki, kawaler orderu O. B., i świętego Stanisława. W 1776 r. małżonkowie Raczyńscy sprzedali Ćmachowo Łukaszowi Bnińskiemu h. Łodzia, staroście sokolnickiemu, za kwotę 150 tys. złp. Na dobrach ustanowiono posesję, którą wziął Maciej Otto-Trąmpczyński z żoną Marianną Raczyńską. Od 1789 r. posesja ta przeszła na Józefa Koskowskiego, a następnie na Karola Żerońskiego, ożenionego z Brygidą Morzycką. Dalej majątkiem zarządzali: Białoszyńscy i Rembowscy (1. poł. XIX w.), a we dworze mieszkał też komisarz Ignacy Tomaszewski.
W poł. XIX w. dziedzicem Ć. był Adolf Bonifacy Bniński (1815-1880), syn Florentego (bratanka Łukasza Bnińskiego) i Joanny Żółtowskiej h. Ogończyk. Adolf i Joanna mieli sześcioro dzieci: Włodzimierza Rafała Józefa, Seweryna Tertuliana, Zygmunta Wincentego, Izabelę Barbarę, Klaudię Józefę i Karola Jana Pawła. Kolejnym oficjalnym dziedzicem z tejże szóstki został najstarszy syn Włodzimierz (1843-1910), ożeniony z Anną Czarnecką h. Prus (III). Ciekawostką jest fakt, że w 1874 r. na terytorium wsi nadano prawo wydobywania węgla brunatnego, Ignacemu Grabowskiemu - właścicielowi dóbr Wronki. Z kolei Bniński w 1887 r. dokupił Smuszewo w pow. wągrowieckim od Władysława Gutowskiego. Na pocz. XX w. kupił także dobra Brzozówiec pod Trzemesznem, zaś Ćmachowo sprzedał w ręce niemieckie. Zmarł w Poznaniu, w dniu 28 lutego 1910 r. i pochowany został w Gułtowach.
Kolejnym właścicielem majątku został ok. 1906 r. Theodor von Bake (1849-1921), po którym zachował się napis na stodole, upamiętniający datę budowy. Był on bratem znanego pruskiego urzędnika - Alfreda Georga (1854-1934). W 1926 r. Ćmachowo pod zarządem siostrzeńca Theodora - Alfreda Egona Gustava Bake (ur. w 1888 r.) miało (wraz z folwarkiem Ćmachówko) 488 ha obszaru. Do urzędu skarbowego wykazywano 2786,23 talarów czystego dochodu gruntowego. Majątek posiadał własną gorzelnię i suszarnię płatków ziemniaczanych, a specjalizował się w hodowli bydła czarno-białego rasy nizinnej oraz reprodukcji uznanych nasion zbóż i ziemniaków. W 1938 r. dziedzic założył w Ćmachowie jednostkę ochotniczej straży pożarnej. Pod koniec wojny kilka córek dziedzica musiało wyjechać, zaś dwór zniszczony został (podobno) przez wojska rosyjskie. Dawne dobra ziemskie zabrał i znacjonalizował Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Historyczno - Geograficzny Ziem Polskich w Średniowieczu, Instytut Historyczny P.A.N.;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteka Kórnicka P.A.N.;
Wielka genealogia Minakowskiego "Wielcy.pl", Marek Jerzy Minakowski;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Wikipedia DE: https://de.wikipedia.org/wiki/Alfred_von_Bake
Geoportal;
Mapster:
5445 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3363_Klodzisko_1940.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór, czy też pałac, wzniesiony był na planie prostokąta, w dłuższej osi W-E, fasadą skierowany na południe. Usytuowany pośrodku parku, który od południa przechodził w podwórze gospodarcze. Dalej w kierunku południowym rozciągał się sad owocowy. Obecnie układ przestrzenny jest nieznacznie przekształcony, głównie poprzez wyburzenie niektórych zabudowań, budowę współczesnych oraz zmianę przebiegu alei dojazdowych.

Park

Park dworski z 2 poł. XIX w. o pow. ok. 3 ha, od północy przechodzący w mieszany las. Pozostałości sadów liczących w 1940 r. ok. 1,1 ha, położone na płd. od zabudowań gospodarczych mają pow. ok. 0,5 ha. W parku ciekawostką jest monumentalna topola białodrzew o obw. w pierśnicy 860 cm.

Inne

Stodoła i czworaki, pocz. XX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011