Stołężyn

Stan obecny

Własność Gminy Wapno.

Historia

Pałac z 2. poł. XIX w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1384 r., kiedy to arcybiskup Bodzanta zamienił dochody z młynów w Kwieciszewie dla altarii w katedrze gnieźnieńskiej, na dziesięciny ze Stołężyna i Wapna. Jan Łaski podaje, że o te dziesięciny w 1449 r. toczyły się spory pomiędzy plebanem z Panigrodza, a dziedzicem Stołężyna Andrzejem. Pomiędzy dziedzicami Stołężyna i Wapna toczyły się w 1521 r. spory graniczne. W 2. połowie XVI w. we wsi mogło być od 14 do 25 śladów osiadłych (1 ślad - ok. 20,4 ha) i 4 zagrodników, a w 1618 r. 10 śladów, 4 zagrodników i wiatrak. W 1606 r. dziedzicem był Adam Smuszewski (Smoszewski; nazwisko spotykane jest zarówno w jednej, jak i drugiej postaci), syn Andrzeja S. i Agnieszki, dziedziców Srebrnej Góry i Smuszewa. Po Adamie ożenionym z Heleną z Grabia (chodzi zapewne o Grabie k. Gniewkowa na Kujawach) odziedziczył syn Jan, a następnie syn tegoż - Maciej. W 1655 r. dziedzic wraz z sąsiadami wystawił (łącznie z 45 łanów dóbr: Smuszewskich, z Chocicza Rożnowskich i Brzyskorzystwi Gułtowskiego), 3 żołnierzy na wojnę ze Szwedami. W 1675 r. dokonywano podziału dóbr, na skutek którego Stołężyn dostał ksiądz Piotr Adam Smoszewski. 10 lat później przekazał dobra Raczyńskim, po których odziedziczyli je Bojanowscy h. Junosza. W 1740 r. dziedzicem Wapna, Ruśćca i Stołężyna był Franciszek Bojanowski, ożeniony z wdową po Franciszku Jemielskim - Anną Skrzetuską. W 2. poł. XVIII w. dobra przeszły w ręce Walentego Gądkowskiego, który ok. 1780 r. sprzedał je Józefowi Radzimińskiemu h. Lubicz, ożenionemu z Michaliną Złotnicką. Ten pod koniec XVIII w. był jedną z najważniejszych postaci w Wielkopolsce, pełnił m.in. funkcję wojewody gnieźnieńskiego. Jego główną majętnością było Dziewierzewo, był też posiadaczem Srebrnej Góry. Majątkiem w S. zajmowali się posesorzy, m.in. Leszczyńscy, a na pocz. XIX w. Kamińscy. Kolejnym dziedzicem, jeszcze w 1. poł. XIX w. był Klemens Sczaniecki z Łagowca h. Ossoria, ożeniony z Pauliną Krynkowską. Po nich dobra przejął Florian Jan Nepomucen Wilkoński h. Odrowąż (180-1872), ożeniony (ślub w Lechlinie) z Praksedą Sulerzyską h. Junosza.
Mieli oni ośmioro dzieci, jednak żadne z nich nie pozostało w Stołężynie. W 1860 r. Wilkoński sprzedał wieś Ottonowi Teodorowi Koernerowi. Jednym z synów Floriana był późniejszy założyciel inowrocławskich Solanek, sędzia i doktor obojga praw (świeckiego i kościelnego - przyp.) - Zygmunt Nepomucen Wilkoński (ur. 20 maja 1832, zm. 24 grudnia 1880 r. w Rąbinku). Stryjem tegoż (bratem Floriana) był znany XIX-wieczny pisarz i humorysta August Wilkoński (1805-1852), autor m.in. zbioru "Ramoty i ramotki literackie". W 1885 r. we wsi znajdowało się 8 domów z 59 m-cami wyznania katolickiego. Należało do niej 127 ha gruntów, w tym 97 ha ziemi uprawnej. Majętność wraz z folwarkiem Koernershoch i leśniczówką Wilkonicą tworzyła okręg dworski, liczący 18 domów i 340 m-ców, w tym 240 katolików i 100 ewangelików. Posiadała 1139 ha gruntów, na co składało się 808 ha ziem uprawnych, 89 ha łąk i 214 ha lasów. Majątek posiadał cegielnię i specjalizował się w hodowli bydła holenderskiego i koni litewskich. W 1926 r. właścicielem 1182,8-hektarowego majątku był wnuk Ottona - Egon Körner. Na obszar ten składało się 766,3 ha ziem uprawnych, 188,6 ha łąk i pastwisk, 204,4 ha lasów, 22,3 ha nieużytków i 1,2 ha wód. Dobra dostarczały 4196 talarów czystego dochodu gruntowego i posiadały własną torfiarnię. Gospodarstwo specjalizowało się m.in. w hodowli bydła czarno-białego rasy nizinnej (19 sztuk). Po wybuchu 2. wojny światowej przez wieś przechodziły cofające się wojska polskie, a konkretnie 10 pułk piechoty pod dow. ppłk. Otto Urbana. Aby wyeliminować potencjalny obiekt militarny, za jaki uznano pałac z wysoką wieżą, w nocy z 2 na 3 września został on podpalony. Właściciela akurat nie było w pałacu, ponoć ukrył się przed Polakami; inna wersja głosi, że wyjechał na Pomorze. W trakcie pożaru w dokonaniu zniszczenia dopomogła miejscowa ludność, m.in. szabrując z budynku cenne przedmioty. Na dzień przed podpaleniem w pałacu zmarła matka Egona - Rosa Schultz. Wraz z wkraczającymi wojskami niemieckimi do spalonego pałacu powrócił dziedzic. Rozgoryczony doniósł na mieszkańców, którzy w większości zostali aresztowani. Później dziedzic próbował wycofać się z oskarżeń, jednak niemiecka machina sprawiedliwości ruszyła i mieszkańcy trafili do obozów, z których część już nigdy nie powróciła. Resztki pałacu zostały rozebrane, jednak dziedzicowi nie dane było już go odbudować. Jego córki Irmgard i Friderika czasowo zamieszkały w Kcyni, zaś on sam mieszkał w dworskiej oficynie. Później wróciły tam i córki. Trzecia córka - Elisabeth zmarła 14 lutego 1939 r. W 1945 r. w obliczu nadciągającego frontu, Koernerowie opuścili majątek. Po wojnie dawne dobra przejął Skarb Państwa Polskiego. Na terenie folwarku działały firmy rolno-hodowlane, m.in. RSP Stołężyn.
Źródła:
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Wielka Genealogia Minakowskiego;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Artykuł Zbigniewa Grabowskiego "Krajobraz po pożarze pałacu Koernerów:, na stronie internetowej gminy Wapno, ze strony tej pochodzi zamieszczone obok zdjęcie archiwalne.;
Genealogy.net: http://grabsteine.genealogy.net/tomb.php?cem=1300&tomb=5&b=a&lang=de
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal, Mapster:
http://www.amzpbig.com/maps/3070_Exin_1936.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Nieistniejący pałac wznosił się pośrodku parku. Wybudowany był na planie prostokąta, w dłuższej osi W-E, fasadą zwrócony na północ. Był piętrowy, podpiwniczony, z mezzaninem, nakryty czterospadowym dachem. W fasadzie centralnie umieszczony znaczny ryzalit zwieńczony trójkątnie, poprzedzony werandą. W płd.-zachodnim narożu budynku wznosiła się 4-kondygnacyjna, okrągła wieża. Również od zachodu budynek posiadał dwie przybudówki o różnej wysokości. W niższej znajdował się arkadowy ganek.

Park

Park dworski z poł. XIX w. o pow. 4,5 ha. Zasadniczo założenie znajduje się w swoich dawnych granicach. Niestety i w Stołężynie ręka socjalistycznych geodetów dość swobodnie potraktowała założenie dworskie. Część parku ze starodrzewem i podwórzem gospodarczym znalazła się na dz. nr 302806_2.0006.68/5 o pow. 9,7282 ha, natomiast część na której wznosił się pałac i którą zajmował sad, na dz. nr ... 64/20. Trzecia działka, czyli znów fragment parku i część dawnego sadu nosi nr ...293 i znajduje się w płn.-wschodniej części parku. Gdyby uwzględnić część, na której niegdyś znajdował się sad, można przyjąć, że park miał 7,5 ha powierzchni. (Geoportal, 1.03.2017 r.). Wewnątrz zachowały się 2 stawy i aleje: grabowa i lipowa. Na uwagę zasługują rosnące tu pomniki przyrody: jesion wyniosły o obw. w pierśnicy 350 cm oraz dwa miłorzęby o obw. 280 i 360 cm.

Inne

Spichrz, neogotycki, 1864 r.
Neogotycka kaplica rodziny Koerner
Grób Elizabeth Koerner

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011