Targowa Górka

Stan obecny

Obiekt wybudowany współcześnie na miejscu starego dworu. Własność prywatna.

Historia

Dwór z XIX / XXI w.
Targowa Górka to wieś leżąca przy autostradzie A-2, w odległości 10 km na zachód od Wrześni. Pierwsza wzmianka o wsi "Gorca" pochodzi z 1213 r. W roku 1258 ze wsi tej pisał się niejaki Milesza. Musiała to być nie byle jaka postać, bo występował w jednej zapisce z księciem Bolesławem, synem Władysława Odonicza. W 1272 r. księżna Helena sprzedała Piotrowi - synowi Mileszy - część swoich sreber o wartości 18 grzywien oraz część ziemi (swoje dziedzictwo) z 2 komornikami. Były to zapewne grunta Chociczy, gdyż wzmianka wymienia tę wieś oraz tzw. "opole gdeckie", (może góreckie, a skrybie omsknęło się pióro?) które najwyraźniej wchodziło w skład dóbr Górki. Nazwę wsi zapisywano także jako Mileszyna; Mileszna i Milesna (1343), Milesina (1364), Myeleszna Gorka (1576). W 1343 r. w zapiskach pojawili się kuzyni z Górki: Piotr, kasztelan radzimski i Dobrogost Mileszyc. M.G. była już wtedy miastem, jednak nie wiadomo, kto po raz pierwszy dokonał jego lokacji. Potwierdzenia tejże lokacji na prawie magdeburskim dokonał król Kazimierz Wielki, w Poznaniu, dnia 14 czerwca 1343 r.
W latach 1364 i 1366 dziedzicami miasta byli Wojciech i Milesza. Tenże Wojciech sprzedał 1/4 Górki Janowi, kasztelanowi śremskiemu, co potwierdził król Kazimierz, bawiący akurat w Pyzdrach. Prawdopodobnie to on żył jeszcze w 1397 r. (Wojciech, a nie król), występując w zapiskach wraz z Zawiszą (Zawiszem?) z Wrześni i Wincentym z Bierzglina. W 2. poł. XIV w. wzmiankowane są części wsi o nazwach Polwice i Łepin (które później zanikły), a także las zwany Kozacin. W 1370 r. dziedzicem M.G. był Dobrogost, który zastawił folwark swojemu zięciowi Jakuszowi Młynkowi. Na przeł. XIV i XV w. dziedzicami miasta byli Boguchwał, Dobiesław i Bodzęta, synowie Jana Poraja z Bierzglina, kasztelana kaliskiego. W 1400 r. funkcję wójta pełniła niejaka Małgorzata.
W 1458 r. M.G. wystawiła 4 żołnierzy na wyprawę malborską. Właścicielem miasta był kolejny Zawisza, który w 1463 r. zapisywał po 40 grzywien posagu i wiana swej żonie Barbarze. Jego bratem był Janusz, który w latach 70. XV w. nazywał siebie Góreckim albo zamiennie Jezierskim. W 1476 r. zapisywał on po 400 złp. posagu i wiana swej żonie Barbarze. Zmarł w 1483 r. po czym wdowa dała swoją część "oprawy" na dobrach (ponad 500 złp.) swemu bratu Mikołajowi Cielęckiemu. W zapiskach znajdujemy także niezliczone imiona i nazwiska osób powiązanych z miejscowością, jednak z uwagi na objętość tekstu musimy dokonać pewnej selekcji. Tak więc jedną z dziedziczek pod koniec XV w. była Ofka, która w 1491 r. toczyła spór z Małgorzatą z Orzeszkowa, która z kolei "miała termin" z Maciejem Góreckim.
Kościół p.w. Archanioła Michała istniał w Górce przed 1510 r. (Sł. Geogr...) a faktycznie mógł zostać wybudowany znacznie wcześniej. Na jego miejscu nowe świątynie wystawiali: w 1636 r. Mikołaj Mielżyński, kasztelan gnieźnieński, następnie pleban Kazimierz Sosnowicz w 1739 r. i Kosińscy w 1840 r. Od 1621 r. prowadzono księgi kościelne. W 1628 r. dziedzic Mielżyński wybudował kaplicę p.w. świętej Małgorzaty, która przetrwała jedynie do 1720 r. Założył także szpital przy kościele, który istniał jeszcze pod koniec XIX w. W 1678 r. przy kościele zaprowadzono Bractwo Różańcowe.
Nazwa "Targowa Górka" pojawia się w zapiskach dopiero na pocz. XVI w. Już wtedy Barbara Górecka prowadziła jakieś interesy z Janem Spławskim, któremu sprzedała m. innymi wiatrak, a ostatecznie w 1505 r. wyszła za niego za mąż. Inną część T. Górki należała wraz z przedmieściem do Mikołaja Cielęckiego, któremu Barbara sprzedała 1/3 T. Górki, połowę wsi Murzynowo oraz 1/3 młyna konnego.
Po Janie Spławskim odziedziczył jego syn Mikołaj. W 1518 r. dostał część T.G., Małej i Wielkiej Wsi i części Łapina od Katarzyny Noskowskiej, wdowie po Janie. W tym czasie Anna Górecka dała swoje części synowi Jakubowi. Do grona współposiadaczy T.G. dołączyli w latach 20. XVI w. Piotr Jaroszewski z synem Janem, a także Tomasz Trąmpczyński ze swoim bratem Jakubem. Rozdrobnienie dóbr było w tym czasie dość znaczne, tak więc dalszych współwłaścicieli po prostu wymienimy w kolejności chronologicznej. W 1530 r. - Benedykt i Piotr Pigłowscy, 1532 - Tomasz Marszewski, pisarz ziemski kaliski, który kupił swą część od Chociszewskich; lata 1535-1541 - Wojciech Dzierżnicki z żoną Barbarą Przyjemską h. Rawicz, 1544 - Jan Jaroszewski, który swą część sprzedał wyderkafem wdowie po Mikołaju Spławskim - Jadwidze Drzewianowskiej, w tym samym czasie Bartłomiej Dzierżnicki; 1555 - Agnieszka Jaroszewska, żona Macieja Narolskiego, która odziedziczyła po Macieju Góreckim i dała swą część bratu - Janowi J., zwanemu "Świder"; 1560 - Anna Dzierznicka, córka Wojciecha, żona Kacpra Czosnkowskiego; 1560 - Andrzej Gorzycki, który kupił części od Jana Dzierżnickiego, syna Bartłomieja; 1561 - Helena Dzierżnicka, która swoje części T.G., Małej i Wielkiej Wsi oraz Orzeszkowa i Dzierżnicy sprzedała Czosnkowskiemu, jak się okazało jej zięciowi - mężowi Anny Dzierżnickiej; 1571 - Katarzyna Pąchowska, bratanica i spadkobierczymi Macieja Góreckiego
W międzyczasie bracia Spławscy - Jan i Mikołaj, wybudowali w M.G. dwór, a w 1560 r. postanowili przekazać część swoich dóbr Andrzejowi Góreckiemu. Były to: "arream curialem" (teren sądu?) w Małejwsi należącej do miasta M.G., z ogrodami, 3/4 łana roli, z wyjątkiem Przydatków z dworem, które rezerwowali dla siebie; 3/4 łanu roli na połowach wsi Zempin, zwany Mały i Wielki, aż do drogi zwanej Średzka oraz części lasów (Doroty Goreckiej), zwanych "Kozeczino" i "Pasieka".
W 1578 r. Jędrzej Górecki posiadał w T. Górce pół śladu osiadłego, 1 zagrodnika, 2 komorników i 1 rzeźnika. Mikołaj Spławski miał 2 ślady miejskie, 1 krawca i 4 rzemieślników. Mikołaj był jedynym dziedzicem po tym, jak otrzymał drugą część dóbr od swego brata Jana. W końcówce XVI w. mocno zaznaczyli się Jaroszewscy, którzy byli spadkobiercami Zawiszy Góreckiego. W 1592 r. bracia Tomasz, Wojciech, Jan, Marcin i Andrzej J-scy pozywali Mikołaja i Jana Spławskich. Wcześniej zmarł ich brat Stanisław. Sprzedawali oni części dóbr pomiędzy sobą i do końca występują w zapiskach z przydomkiem "Świder" a w 1595 r. Wojciech i Jan jako "Świdroroje".
Na pocz. XVII w. dziedzicem połowy T. Górki był Mikołaj Mielżyński, stolnik ziemski kaliski, który w 1616 r. zapisywał 12 tys. złp. posagu żonie Katarzynie Rokossowskiej. Druga część należała do Macieja Sokołowskiego, starosty radziejowskiego, który odziedziczył ją po wuju - Macieju Spławskim.
W 1618 r. regesta poborowe podają Ambrożego Góreckiego, płacącego 15 groszy z połowy śladu osiadłego, ponadto burmistrza z radą miejską, płacących 4 złp. i 3 grosze od 2 śladów osiadłych, 3 rzemieślników i 3 komorników. W 1627 r. starosta Sokołowski sprzedał swą część Mielżyńskiemu. Po Ambrożym Góreckim odziedziczył T.G. jego syn Jan, będący dziedzicem do 2. połowy XVII w. Część miasta należała nadal do Mielżyńskich, a także Chłapowskich h. Dryja. W 1663 r. Bogusław Ch, przeniósł oprawę swej żony Jadwigi na Targową Górkę.
Kolejne zapiski to głównie metrykalia, w których przewijają się niezliczone nazwiska mieszczan, zarządców i innych osób związanych z T,G, i okolicznymi wsiami. Z nich warto odnotować Zabłockich, Swinarskich, Grodzieckich, Braneckich, itd..., przy ceremoniach których uczestniczyli oczywiście dziedzice, czyli Góreccy i Mielżyńscy, głównie dla poprawy swego wizerunku, z ciemiężycieli stając się kimś bliskim dla ludu. Zaś lud nie miał w tych czasach lekko, zważywszy że był to okres upadku świetności Rzeczpospolitej.
W 1676 r. córka Jana Góreckiego i Jadwigi Skrzypińskiej - Teresa - sprzedała części T.G. i Sławęcina Marcinowi Czaplickiemu, synowi Filipa. W tym czasie w mieście pojawił się także Jan Morawski, syn Pawła, w kolejnych latach zwany już dziedzicem T.G.. Był on zapewne spadkobiercą Mielżyńskich których ród w T. Górce zakończył się na księdzu Franciszku Mielżyńskim i jego siostrach (córkach Adama M.) - Annie Gorajskiej (herbu Breza) i Jadwidze Branieckiej. Gorajska wspierała finansowo Bractwo Różańcowe w T.G.; zmarła w 1693 r. w Poznaniu. Żoną dziedzica Morawskiego była Zofia Gorajska, córka Daźboga G. i Anny Mielżyńskiej.
W 1690 r. Morawski sprzedał miasto wyderkafem kapitule gnieźnieńskiej, za kwotę 12,5 tys. złp. Po odbiorze dóbr sprzedał je (w 1694 r.) już "normalnie" - Wojciechowi Bułakowskiemu, podczaszemu poznańskiemu. Za czasów Bułakowskich dwór zapewne był mocno odnowiony, a raczej z całą pewnością nie był to stary dwór po Spławskich. Wzmiankowany jest w 1698 r., kiedy to zmarł Jakub Kawecki "submersus" z dworu, a także służąca - Kazimiera Ciwońska, w 1706 r.
W 1722 r. córka Wojciecha i Anna Koźmińskiej - Wiktorja Bułakowska - sprzedała dobra "Targowa s. Mieleszna Górka, Wielka i Mała Wieś i folw. Sławięcino w p. pyzdr." - Janowi Kazimierzowi Turno, synowi Władysława i Doroty Arcemberk, za kwotę 73 tys. złp. Żoną Jana była Marianna Łakińska h. Pelikan. Tak więc cała wieś (już nie miasto) należała w 1722 r. do Turnów. W 1724 r. król August II Mocny nadał osadzie przywilej na 5 jarmarków rocznie i targi w każdy poniedziałek. Nadanie to potwierdził Stanisław August Poniatowski, dodając jeszcze 4 jarmarki. W 1723 r. Turnowie sprzedali majątek swemu synowi - Zygmuntowi, kapitanowi wojsk królewskich. Zygmunt ożenił się z Katarzyną z Szembeków. W T.G. rodziły się ich córki: Marianna Katarzyna Łucja (1754-56) i Franciszka Ksawera Barbara (ur. 1756). Dziedzic z czasem awansował do stopnia generała-majora, był też stolnikiem poznańskim. Zmarł w T.G. dnia 7 sierpnia 1763 r. Pięć lat później jego córka Salomea wyszła za Michała Szymanowskiego, starostę wyszogrodzkiego. Kolejna córka - Franciszka Ksawera - w 1776 r. wyszła za Michała Walewskiego, komornika królewskiego. Rok później w Górce urodziła się tychże córka Jadwiga Teresa. W 1782 r. doszło do podziału majątku po zmarłym Zygmuncie Turno. T. Górkę, Radsławki i Holendry zwane Sławęcin dostał Stefan Turno. Rok później sprzedał wszystko Michałowi Walewskiemu, podkomorzemu krakowskiemu, za kwotę 270 tys. złp. Walewski po kolejnych pięciu latach, będąc już wojewodą sieradzkim i kawalerem orderów polskich (musiał się nieźle nakręcić przy królu Stasiu), sprzedał dobra Mateuszowi Drogońskiemu, za 282,8 tys złp. Transakcja miała miejsce dnia 10 czerwca 1788 r. O Drogońskim wiemy tylko tyle, że ożenił się z Marianną Zielińską i uznał za swoją jej panieńską córkę Franciszkę.
W 1795 r. Drogoński sprzedał T.G. niejakiemu Kaiserlingowi (w zapiskach nazwisko to również w postaci Keyserlink). Tegoż córka Adelajda wyszła za gen. Hamilkara (Amilkara) Kosińskiego, wnosząc mu dobra w wianie. Generałem polskim został on w okresie Księstwa Warszawskiego, a później zmienił front i został generał-lejtnantem wojsk pruskich. Zmarł dnia 10 marca 1823 r. w T.G. Po nim dobra odziedziczył syn Władysław Euzebiusz, który dnia 5 września 1838 r. zaślubił Emmę Węgierską, córkę dziedziców Rudek. W 1846 r. dziedzic trafił do więzienia, zaś w tym czasie urodził się jego syn Witold Bronisław Edmund. Mieli też z Emmą kilka córek, ale żadne z tych dzieci nie pozostało w T. Górce. We dworze wraz z Kosińskimi mieszkała stara dziedziczka, Adelajda Konstancja Kaiserlink, która zmarła dnia 4 września 1856 r. Posesorami majątku była wówczas córka Władysława - Wanda, z mężem Władysławem Zakrzewskim.
Władysław Kosiński ok. 1870 r. sprzedał Targową Górkę Bronisławowi Żychlińskiemu, a sam zamieszkał w Lesznie, gdzie zmarł (w domu zięcia) dnia 4 czerwca 1887 r. Kilka lat później umarła także Wanda, a Zakrzewski osiadł w swoich dobrach Kokorzyna pod Kościanem. Zmarł mając 57 lat w 1894 r.
Po Żychlińskim wieś przeszła w ręce niemieckie. Z opisu wsi z tego okresu dowiadujemy się, że pomiędzy pałacem a gorzelnią znajdował się staw zarastający trzciną, a wokół niego miało stać 12 browarów (?). W 1888 r. w skład parafii liczącej 1479 "dusz" wchodziły: Chwałczyce, Dzierzchnica, Gąsiorowo, Hamilkarowo, Mystki, Racławki, Stępocin i Targowa Górka. W 1888 r. T.G. stanowiła wieś kościelną i dworską w pow. średzkim. Posiadała szkołę, pocztę i była siedzibą parafii. Było tu 36 domów z 394 m-cami, w tym 390 katolików i 4 ewangelików. Część wiejska miała 506 ha własnej ziemi, w tym 409 ha roli i 19 ha łąk. Na majętność składały się T.G., Hamilkarowo, Racławki i cegielnia - okręg dworski - liczący 25 domów z 424 m-cami, w tym 372 katolików i 52 protestantów. Na 1370 ha ogólnego obszaru składało się 950,27 ha ziemi uprawnej, 75 ha łąk, 32,17 ha pastwisk, 274 ha lasów, 37,28 ha nieużytków i 1,28 ha wody. Obok wsi leżały także Holendry Góreckie, założone w XVIII w. przez rodzinę Turno. W 1888 r. miały 13 domów i 87 m-ców oraz 158 ha ziemi, w tym 129 ha roli i 14 ha łąk.
W ks. adresowej z 1913 r. znajdujemy dwór Targowagorka (w płn. części wsi), należący do kościoła, z 71 ha i 1269 marek dochodu. Na żywy inwentarz składało się 10 koni, 26 szt. bydła dorosłego i 12 cielaków oraz 32 świnie. Zarządcą był Johann Rodowski. Z kolei majętność główna przezwana Königshof stanowiła dobra rycerskie i wraz z folwarkiem Rehhof i leśniczówką Milkau miała 1370 ha, w tym 827 ha ziemi uprawnej i 427 ha lasów. W gospodarstwie hodowano: 106 koni, 215 szt. bydła dorosłego, 8 cielaków, 850 owiec i 300 świń. Właścicielem majątku był skarb pruski, dzierżawcą Rudolf von Skrebensky, a zarządcą oberinspektor Czerny. Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. niemieccy właściciele opuścili wieś. W 1926 r. majątek ziemski w T.G. (zwanej Targowągórką, pis. łącznie) należał do skarbu państwa, a jego dzierżawcą był Marian Szuman. Na 1343 ha ogólnego obszaru składało się 758 ha ziemi uprawnej, 108 ha łąk i pastwisk, 448 ha lasów, 28 ha nieużytków i 1 ha wody. Do majątku należały także folwark Racławki i leśnictwo Amilkarowo. Gospodarstwo posiadało własną gorzelnię oraz kolejkę polną. Czysty dochód gruntowy wynosił 4452 talary.
W 1930 r. wieś leżała w pow. średzkim i miała 727 m-ców. Pod zarządem Szumana dobra miały 971 ha. Ponadto było tu Kółko Rolnicze, kołodziej J. Surdyk, kowale: K. Gramza i W. Różniecki, piekarz K. Fitzke, rzeźnik S. Taborski, sklep spożywczy J. Taborskiej i karczma W. Langnera. W czasie 2. wojny światowej wieś nosiła nazwę Bergkönigshof, a majątek nazwę sprzed 1919 r., czyli Königshof. Po wojnie dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. Dwór został ponoć podpalony przez hitlerowców, a w latach powojennych jego pozostałości popadły w całkowitą ruinę. W 1950 r. w Targowej Górce utworzono PGR, zlikwidowany ustawowo na pocz. lat 90. XX w. Później jego pozostałości wraz z parkiem przeszły pod zarząd Agencji Nieruchomosci Rolnej w Poznaniu. W 2008 r. park zakupiła od Agencji pani Izabella Łukomska-Pyżalska, bizneswoman, dawna modelka, także prezes klubu piłkarskiego Warta Poznań. W 2016 r. państwo Pyżalscy rozpoczęli odbudowę dworu.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Gazeta Wrzesińska, link do artykułu archiwalnego: https://web.archive.org/web/20160815200010/http://wrzesnia.info.pl/gminy/nekla/2817-park-zostal-sprzedany
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811853 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3670_(2000)_Nekla_1911_APP_Sygn._M.top.25-1546-1.jpg
11780469 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3670_Nekla_IX.1944_UW.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór w stylu późnoklasycystycznym, wzniesiony pośrodku wschodniej części parku, na fundamentach starego budynku. Wybudowany na planie prostokąta, w dł. osi zbliżonej do N-S, fasadą skierowany na E, z niewielkim odchyleniem północnym.
Budynek piętrowy, nakryty dachem czterospadowym, z prostokątną, szeroką wieżą / wystawką pośrodku dachu, prawdopodobnie z tarasem widokowym u góry. Fasadę akcentuje centralnie umieszczony portyk kolumnowy wielkiego porządku, zwieńczony trójkątnym frontonem. Na płd.-wschód od dworu oficyna, z którą jest on połączony półokrągłym przejściem.

Park

Park dworski z XVIII / XIX w. o pow. 6,76 ha, w całości na dz. ewid. nr ...128/7, zachowany w danych granicach, z wyj. niewielkiego sadu, ok. 0,5 ha, w płd.-wschodnim narożniku, który zniknął w latach powojennych. W parku zachowały się aleje: lipowa i grabowa oraz staw i murowana studnia.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011