Bielany Wrocławskie

Historia

Dwór z ok. 1600, przebudowany w XIX w.

Opis

Dwór renesansowy konstrukcji murowano-szachulcowej.
Prostokątny, dwutraktowy z sienią na osi, dwukondygnacyjny, nakryty dachem czterospadowym.

"Dwór ów wykonany jest w konstrukcji drewniano-glinianej oraz drewniano-gliniano-ceglanej a medium nośnym jest szkielet drewniany. Konstrukcja ta ma wiele określeń, min.: fachwerk, pruski mur, szachulec, konstrukcja szkieletowa. We wstępie pragnę więc poświęcić się zdefiniowaniu materii, albowiem używanie jednoznacznego języka prowadzi do prostszego komunikowania się między ludźmi i jest to rzecz najważniejsza. Architektura ta pochodzi z obszarów niemieckich, dlatego też pragnę przedstawić definicje wypracowane w Niemczech.
Fachwerk: (Fachwand), aus einzelnen durch Rahmenstücke, Riegel und Bänder vereinigten Ständern bestehende Holzverbindung, deren Felder mit Ziegelsteinen, Lehm etc. ausgefüllt und auf beiden Seiten verputzt werden( .
Szachulec (z niem. Fachwerk, Fachwand): konstrukcja drewniana wykonana z pojedynczych słupów połączonych ze sobą przy pomocy ram, rygli oraz bantów, której puste pola wypełnione są cegłą lub gliną itp., z obu stron otynkowaną.
Fachwerk: Tragendes Gerüst aus miteinander verbundenen lotrechten, waagerechten und schrägen Hölzern. Die von diesen eingeschlossenen Gefache sind mit anderem Material geschlossen( .
Szachulec: konstrukcja nośna z połączonych ze sobą pionowych, poziomych i ukośnych elementów drewnianych. Powstałe pustki zamknięte przez owe elementy wypełnione są innym materiałem.
Gefach: von Hölzern umschlossenes Feld einer Fachwerkwand, das durch Ausfachung, Fenster oder Tuer geschlossen wird(
Pustka: pole otoczone przez elementy drewniane konstrukcji szachulca, które zamknięte jest poprzez wypełnienie, osadzenie okna lub drzwi.
Obydwie definicje dzieli okres 120 lat. Podczas gdy pierwsza z definicji w sposób dość skomplikowany i wcale nie jednoznaczny przedstawia desygnat, to ta młodsza nie pozostawia żadnych wątpliwości wydzielając jednoznacznie dwa podstawowe elementy tworzące szachulec: a. Obecność nośnej konstrukcji drewnianej, i b. obecność pustych pól zamkniętych ze wszystkich stron przez elementy tej konstrukcji i wypełnionych innych materiałem.
Termin niemiecki "das Fachwerk" jest właściwie na język polski nieprzetłumaczalny, albowiem w dosłownym tłumaczeniu oznaczałby on: "dzieło polowe". Często używanym w języku polskim jest termin "pruski mur". Przymiotnik "pruski" opisuje jedynie pochodzenie "fachwerku" z terenów dawnych Prus, graniczących niegdyś z Polską od zachodu i północy. Rzeczownik "mur" wprowadza nieco zamieszania, ponieważ konstrukcja "fachwerkowa" nie jest murem w świetle obowiązujących definicji, a w każdym razie nie chodzi tu o jakiś mur pochodzący z terenu dawnych Prus. Niektóre słowniki niemiecko polskie w sposób niezwykle nieprecyzyjny tłumaczą termin "das Fachwerk" terminem "kratownica". Jest to zbyt szerokie i przez to nieadekwatne tłumaczenie, choćby z racji faktu, że zawiera ono w sobie również konstrukcje stropowe, mostowe itp., a tych przecież z "fachwerku" nie wykonywano, jakkolwiek istniały "fachwerkowe mosty". Nie mówiąc już o tym, że automatycznie uzyskuje się synonim dwóch niemieckich terminów "das Gitterwerk" (pol. kratownica) oraz "das Fachwerk" (pol. szachulec). W języku niemieckim różnica pomiędzy oboma terminami jest istotna, jakkolwiek niekiedy oba znaczeniowo zachodzą na siebie. W podręcznych słownikach języka niemieckiego termin "Fachwerk" tłumaczony jest jako sposób budowania z zastosowaniem połączeń ramowych z drewna, stali lub z betonu( . Wspomniany "Gitterwerk" jest rozumiany jako połączenie w formie krat( . Różnica pomiędzy obydwoma terminami najlepiej jest widoczna w definicji mostu kratownicowego ("Gitterbrücke: Fachwerkbrücke mit engmaschigm Stabnetzwerk", czyli w tłumaczeniu na język polski: most kratownicowy to most wykonany w technice połączeń ramowych z gęsto ustawianej sieci prętów"). Ostatnim terminem używanym przede wszystkim w budownictwie, czy też w architekturze, jest pojęcie techniki "ryglowej". Słowo "rygiel" zostało przejęte z języka niemieckiego i oznacza m.in. "rozporę" lub "mocne zamknięcie". I w tym przypadku, podobnie zresztą jak pozostałe terminy, wybrane określenie akcentuje jeden z aspektów "fachwerku", w tym przypadku obecność elementów rozpierających. Tak zresztą jest w etnologii, albowiem uznaje ona za budownictwo ryglowe jedynie szkielet drewniany wykonany z zastosowaniem ukośnych zastrzałów zwanych "reglami". Szkielet ten obijano deskami( . Generalnie rzecz biorąc każdy z powyższych terminów próbuje rozwiązać interesujące nas zadanie poprzez wyakcentowanie jednego z elementów "fachwerku". Oczywiście jest to jedynie sprawa umowy, który z terminów przyjmiemy. Historyczna analiza budownictwa "fachwerkowego" na obszarach jego pochodzenia wskazuje jednoznacznie, że powstało ono zanim jeszcze Prusy pojawiły się na arenie dziejów; rozpory czyli rygle zastosowano w nim dopiero w młodszych etapach rozwoju, a kratownic sensu stricte nie znało ono w ogóle. Cóż więc zrobić?
W niektórych wydawnictwach stosowane jest ponadto określenie "drewniana konstrukcja szkieletowa"( . Przy głębszym zastanowieniu się, określenie to można by uznać za najbardziej zbliżone do ideału, ale i w tym przypadku oddana jest jedynie część prawdy, mianowicie fakt istnienia nośnej konstrukcji szkieletowej. Szkielet drewniany jest jednak jedynie medium nośnym i jest on, co prawda, podstawowym elementem, to w żadnym razie nie jedynym, przy pomocy którego opisuje się ten system budowania. Cytowana autorka stosuje zamiennie pojęcia "konstrukcja szkieletowa" oraz "ryglówka". Jeżeli mówi o szachulcu, to używa tego terminu jedynie dla określenia "gliniane wypełnienia kwater"( . Z tym ostatnim trudno jest się zgodzić, ponieważ przeczy to wyraźnie definicjom stosowanym w polskim budownictwie ludowym. Przykładowo, dwór bielański posiada wypełnienia "pustek" w konstrukcji glinianej oraz w konstrukcji ceglanej, czyżby miał być więc na poły szachulcem, a na poły nie?
Dla potrzeb niniejszej pracy zastosowałem termin przyjęty z etnografii: ściana szachulcowa (...): słupy zaczopowane w podwalinie, związane u góry płatwią. Ze słupami i futrynami (okiennymi i drzwiowymi) łączą się poziome płatewki, dzielące płaszczyznę na pola mniejsze, które wypełnione są drewnianymi kołkami (..)( . Oczywiście nie jest to definicja idealna, choćby z tego powodu, że jako wypełnienia pustek traktuje jedynie koły owiązane powrósłem, ale taka była do niedawna praktyka takiego budownictwa na wschodzie Polski. Z drugiej strony spełnione są w tej definicji warunki określenia konstrukcji nośnej oraz stwierdzenie faktu istnienia pustek, czyli dwóch elementów stanowiących o sensie "szachulca".
Na koniec tej części chciałbym wspomnieć szereg osób, bez których współpracy wiele pewnie bym nie zdziałał. Oczywiście jest to przede wszystkim obecny właściciel Bielan i mój przyjaciel p. Tadeusz Wojtyński, a też i jego współpracownicy, a zwłaszcza z firmy Modaco... Wśród "techników" jest p. inż. Maciej Minch i inż. Tomasz Jabczyk; następnie p. inż. arch. Stanisław Wojaczek oraz p. inż. arch. Michał Wyczałkowski. Dziękuje panu śp. inż. Zdzisławowi Siarkiewiczowi za liczne "skany". Bez współpracy pracowników Biblioteki Uniwersyteckiej studia nad starodrukami wszelkiej maści nie byłyby możliwe, dlatego też serdecznie dziękuję p. mgr. Ryszardowi Lenowi z oddziału zbiorów graficznych, który okazał się być nieocenionym przewodnikiem w labiryncie biblioteki. Dziękuję wszystkim współpracownikom Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu, bez których pomocy niewiele bym się dowiedział o tym czego już nie ma. Dziękuję panu Czesławowi Lasocie z Politechniki Wrocławskiej, który czuje stare mury, jak nikt w tutejszym układzie słonecznym.
Jest oczywiście, jak to zwykle bywa, kilka osób świeckich i duchownych, którym nie należy za nic dziękować, ale to jest już zupełnie inna historia." - Stefan Łęczycki

Tekst zamieścił Dominik Wojtyński, wrzesień 2017

Inne

Folwark.