Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się
Miniatura Żerków
Brama Radomickich, zdjęcie Karol Barsolis Turysta Kulturowy
Miniatura ŻerkówMiniatura ŻerkówMiniatura ŻerkówMiniatura Żerków

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Karol Barsolis Turysta Kulturowy Marek KujawaŁukasz Mizerny

Żerków

Zollernfelde

Województwo:wielkopolskie
Powiat:jarociński
Gmina:Żerków
Rodzaj obiektu:Pałac

Stan obecny

Teren pod zarządem J.S.T.

Historia

Pałac z k. XVII / k. XVIII w.
Pierwsza wzmianka o Żerkowie pochodzi z 1257 r., kiedy był już grodem kasztelańskim, a w 1283 r. miastem podlegającym jurysdykcji w Kaliszu. Tę właśnie datę uznaje się jako oficjalne powstanie miasta. Już w 1370 r. wzmiankowany jest „castrum in Zirkow”, czyli zamek w Żerkowie; dziedzicem był wówczas Wawrzyniec Zaręba, kasztelan poznański i ostrowski. Był on członkiem tzw. „Konfederacji Poznańskiej” założonej w celu popierania króla, przez wojewodę poznańskiego Macieja. Miasto pierwotnie położone było nad Lutynią. Po zburzeniu w okresie wojen Grzymalitów z Nałęczami oraz wielkim pożarze z 1382 r. odbudowano je „na górze”, gdzie też dokonana została jego lokacja w 1386 r. Podczas pożaru spłonęła też dzielnica żydowska i bożnica z czasów Bolesława Wstydliwego. W 1386 r. na miejscu dawnego grodziska Wawrzyniec Zaręba zbudował kościół p.w. św. Stanisława. Po Zarembie Żerków odziedziczył Janusz Kot h. Doliwa, zwany „Furmanem”. Już wtedy Żerków tworzył wspólny majątek z pobliskim Dębnem. Kot był dobrym gospodarzem i prowadził handel wymienny z licznymi miastami poza granicami kraju; wyprawiał swe wozy m.in. do Hamburga, Bremy, Lipska i Norymbergii. Żydowską bożnicę odbudowano za czasów Jagiełły i dotrwała ona do 1861 r. Na cmentarzu żydowskim istniały wówczas nagrobki mające ponoć 600 lat.
Po Janie miasto odziedziczyła wdowa, Jadwiga, następnie Filip (1460) i Jan (1469). W 1510 r. miasto posiadało folwark z gruntami o wielkości 10,5 łanu oraz 5 łanów pustych, ponadto 3 młyny i 6 sadzawek. Daniny płacono biskupom poznańskim, zaś młynarze po 5 groszy plebanowi przy kościele św. Stanisława. W 1564 r. inwentarz wykazuje 11,5 łanu, z których odprowadzano 12 fertonów dziesięciny. Na pocz. XVI w. dziedzicami byli Stanisław i Mikołaj Roszkowscy, którzy ok. 1520 r. sprzedali Żerków Andrzejowi Górce z Majkowa. Ten w 1550 r. odnowił przywilej lokacyjny miasta i zatwierdził statut cechu garncarskiego. On też odnowił kościół św. Stanisława, którego początki skrywają mroki dziejów... Trzeba dodać, że w mieście wznosiła się też druga świątynia drewniana, z 1510 r., p.w. św. Mikołaja. W 1574 r. Górka przyjmował w swej siedzibie rodowej przejeżdżającego przez Majkowo króla Henryka Walezego. W 1578 r. Żerków posiadał licznych szynkarzy, piekarzy, rzemieślników, etc. Zwykli mieszkańcy odrabiali „pańszczyznę” po kilka dni w tygodniu na polach majątków ziemskich. Podatki za prowadzenie działalności wynosiły: 150 złp. rocznie dla piekarzy, 100 złp. dla rzeźników, 960 złp. dla gorzelników od palenia wódki i wyszynku. Pięciu młynarzy płaciło łącznie 180 złp. Miasto posiadało także browar, a z każdych uważonych 18 beczek piwa, dwie oddawano do majątku. Wykaz danin w "Słowniku Geograficznym..." jest długi, więc poprzestaniemy na stwierdzeniu, że w 1820 r. zastąpiono je czynszami opłacanymi przez mieszkańców. Statystyki również ograniczymy do minimum; w 1811 r. Żerków miał 714 m-ców w 113 „dymach”, w 1837 r. 1367 m-ców w 120 „dymach”, w 1846 r. 1585 m-ców, w tym 1088 katolików, 134 ewangelików i 363 żydów, a w 1871 r. 1912 m-ców zamieszkałych w 160 „dymach”.
Ok. 1595 r. Barbara Pępowska h. Gozdawa wniosła Żerków w wianie Janowi Roszkowskiemu (1575-1613), kasztelanowi poznańskiemu, który po jej śmierci ożenił się z Katarzyną Złotkowską, kasztelanką biechowską. Za czasów Roszkowskiego w mieście był już także dwór z folwarkiem. W latach 1600-1610 wybudowano na miejscu starej, nową świątynię murowaną. W pewnym okresie dziedzic zmienił wiarę na luterańską, a innowiercom oddał kościół św. Mikołaja, jednak pod koniec życia powrócił na łono kościoła katolickiego. Zmarł na skutek upadku z konia podczas polowania. Po jego śmierci dobra przejął jego brat Andrzej z Górki (zm. w 1615 r.), ożeniony z Anną ze Słomowa. Mieli oni córkę, którą wydano za podczaszego koronnego Mikołaja Ostroroga. W tamtym czasie dobra ciągle należały do wdowy po Janie – Katarzyny, która miała na nich oprawione dożywocie. Aby przejąć dobra w całości, Andrzej Roszkowski musiał spłacić bratową, co też uczynił w 1614 r. Oprócz Żerkowa w skład majątku wchodziły wsie: „Pawłowice, Krzon, Dąbno, Ostrowo, Lgów, Smiełowo, Szczedrzejewo, Gąsiorowo, Stanowo, w p. pyzdr. i Lissowo w p. kalis.” (Dw.). W 1638 r. Ostrorogowie wyderkowali cały klucz Hieronimowi Radomickiemu h. Kotwicz, staroście wschowskiemu, za pokaźną kwotę 170 tys. W 1623 r. miasto gościło przejeżdżającego tędy króla Zygmunta III Wazę. W 1655 r. Radomicki był już wojewodą inowrocławskim, zaś majątek ostatecznie kupił za 295 tys. złp. Miał dwie żony: najpierw Ujejską h. Gryf, następnie Barbarę Kretkowską, córkę Hieronima. Radomicki wybudował m.in. szkołę i odnowił szpital (wzniesiony kilkadziesiąt lat wcześniej) pod górą kościelną. Synami Hieronima byli: Jan, zmarły 11 lipca 1684 r. i pochowany w Żerkowie oraz Kazimierz Władysław, kasztelan kaliski, starosta mosiński. Zacny starosta znany był ze swojej wielkiej siły, wg tradycji „łamał podkowy żelazne i zatrzymywał wiatraki w biegu”. Syn Kazimierz podobnie jak ojciec był dwukrotnie żonaty: z Zofią Ossowską, a następnie z Bukowiecką. Pierwszego maja 1689 r. zmarła jego 14-letnia córka Konstancja, czego nie wytrzymało ojcowskie serce; umarł 11 dni później. Oboje pochowani zostali w Żerkowie. Pozostali bracia Kostancji: Maciej i Stefan. Starszy syn z czasem objął funkcję kasztelana, następnie wojewody kaliskiego; później wojewody inowrocławskiego i ostatecznie poznańskiego. Był także starostą międzyrzeckim i wielkopolskim. Stefan umarł młodo, mając 27 lat, dnia 6 maja 1690 r. Kilka m-cy później Maciej Radomicki ożenił się z Ludwiką, z którą mieli syna Michała Józefa (ur. w 1691 r.) oraz córki: Katarzynę i Wiktorię Ewę (ur. w 1692 r.). Maciej Radomicki był dziedzicem Żerkowa do ok. 1720 r. Za swoich rządów wybudował nowy szpital przy drewnianym kościele (św. Mikołaja) , a w latach 1717-18, wybudował na ruinach starego kościoła św. Stanisława nową świątynię murowaną z palonej cegły (ta przetrwała do czasów obecnych). Córkę Katarzynę wydano za okrutnego tyrana – Jerzego Felicyana Sapiehę na Lachowicach (1680-1742), starostę wilkowskiego. Tym sposobem Sapieha stał się panem także na Żerkowie. Z Sapiehów pochodziła córka Marianna (1708-1794), wydana za Ignacego z Iwanowic Koźmińskiego h. Poraj oraz synowie: Piotr, późniejszy starosta wschowski, chorążyc kaliski i Jan, późniejszy starosta sokolnicki. W 1748 r. Koźmiński wydzierżawił dobra Wojciechowi Miaskowskiemu h. Bończa, a nie mogąc wytrzymać ze złośliwą żoną, schronił się w klasztorze ołobockim gdzie przełożoną była jego siostra. W 1760 r. najechała go rozsierdzona małżonka i kazała pobić swoim sługom. Dziedzic na skutek odniesionych obrażeń zmarł. W tym samym roku Piotr Koźmiński ożenił się z Franciszką Cząstkowską, a jeszcze tego samego roku miało miejsce kolejne ważne wydarzenie: matka ponownie wyszła za mąż, za Ludwika z Lubrańca hr. Dąmbskiego h. Godziemba, starostę gniewkowskiego i inowrocławskiego. W tamtym też czasie zapewne odnowiono dwór (lub wzniesiono nowy), o którym znajdujemy liczne zapiski w księgach parafialnych, z okazji przeróżnych odbywających się tu chrztów albo zaślubin. Dziedzic Dąmbski zmarł nagle w Graboszewie, ponoć otruła go żona. Ona sama przeniosła się do Wschowy, gdzie pełniła funkcję starościny. W 1782 r. miał miejsce ważny zapis księżnej Marianny, w którym dobra żerkowskie i inne przekazuje swojej córce Ludwice z Koźmińskich, zamężnej rozkazem matki za Ksawerego Sokolnickiego h. Nowina. Zięcia lubiła zapewne dlatego, że był okrutny jak ona sama. Ksawery bił i maltretował Ludwikę, tak więc związek ten szybko się rozpadł. Po rozwodzie dziedziczka wyszła za Makarego Gorzeńskiego h. Nałęcz, z którym wkrótce również się rozwiodła. Przed śmiercią w 1808 r. zapisała Żerków Józefowi i Hieronimowi Jaraczewskim. Już w 1812 r. sprzedali oni Ż. Michałowi Mycielskiemu h. Dołęga z Chocieszewic. Po śmierci dziedzica dobrami zarządzała wdowa Elżbieta, aż do swojej śmierci w 1850 r. , kiedy to Żerków przejął Stanisław hr. Mycielski. Za jej rządów, ok. 1830 r. miał miejsce pożar pałacu, który został odbudowany. W 1852 r. 50-letni Mycielski ożenił się z 17-letnią Aleksandrą Ruszkowską z W-wy. Z ciekawszych wydarzeń warto wspomnieć epidemię cholery w 1852 r. oraz zjazd obywatelstwa z całego księstwa we wrześniu 1860 r., kiedy to w Żerkowie pojawiło się 800 osób, z okazji „koronacji” srebrną koroną obywatelską Władysława Niegolewskiego. Niegolewski wsławił się ujawnieniem ówczesnej afery oraz swym przemówieniem w tej sprawie w Berlinie. Inną ciekawą postacią z Żerkowa był zmarły w 1865 r. kapitan Franciszek Salkowski (ur. w 1789 r.). Brał on udział w walkach pod Somosierrą, w kampanii 1812 r., a po odwrocie w fortecy Gdańsk aż do poddania się, później w powstaniu listopadowym w słynnym 4 pułku. Za zasługi mianowany został kapitanem i kawalerem Legii Honorowej, a także odznaczony orderem Virtuti Militari.
W 1862 r. zadłużony majątek (razem z Dębnem) został sprzedany, początkowo w ręce żydów: Goetza, Cohna i Rohra, następnie dla Komisji Kolonizacyjnej. Córka Stanisława Mycielskiego – hrabianka Elżbieta – wyjechała do W-wy, gdzie wstąpiła do zakonu p.p. kanoniczek. W 1915 r. została wybrana ksienią tego zakonu.
W 1885 r. obszar miejski Żerkowa posiadał 576 ha gruntów oraz 169 „dymów” z 1989 m-cami (w tym 1609 katolików, 135 ewangelików i 245 żydów). W 1866 r. przy budowie „szosy” odkryto relikty ogromnego cmentarzyska. Cenniejsze znaleziska trafiły do Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu. Majątek ziemski przejęty po Niemcach został zapewne rozparcelowany. W 1928 r. miasto liczyło 1634 m-ców i posiadało komisariat obwodowy, Urząd Policyjny, Magistrat, 3 kościoły (katolicki, ewangelicki i synagogę), dom starców, Bank Ludowy, dwa hotele, zakład S.S. Służebniczek NMP, Stowarzyszenie Przemysłowców, Stowarzyszenie Samodzielnych Kupców i wiele innych. Posiadało też kilka zakładów przemysłowych: 2 fabryki maszyn, cegielnię, gorzelnię, młyny, tartaki i kilka wiatraków oraz przywilej na 6 jarmarków rocznie. Burmistrzem miasta był Edward Szurkowski, a jedyny niewielki majątek ziemski (98 ha) należał do Antoniego Wałkiewicza. Pałac wykorzystywany był zapewne jako budynek użyteczności publicznej. Po wybuchu 2. wojny światowej dach budynku ucierpiał w czasie bombardowań, więc Niemcy podjęli decyzję o jego rozbiórce, która miała miejsce w latach 1941-42. Po wojnie teren ten uporządkowano i stał się fragmentem parku miejskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Polski, 1928;
Geoportal;
Mapster:
6622 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3971_Zerkow_1911.jpg
Zdjęcie archiwalne pochodzi ze strony: http://www.historia.zerkow.pl/palac.html
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac w Żerkowie usytuowany był w płd.-wschodniej części miasta, pośrodku parku. Wybudowany na rzucie litery "C", w dłuższej osi NW-SE, w stylu klasycystycznym. Bardziej reprezentacyjna była elewacja od str, płn.-wschodniej i to ona zapewne stanowiła fasadę budynku. Po jej bokach znajdowały się dwa mocno zryzalitowane skrzydła. Właśnie od tej strony znajdował się półokrągły podjazd, który w nieco przekształconej formie zachował się do chwili obecnej. Budynek pałacu był parterowo-piętrowy, na wysokich piwnicach, z wysokim dachem czterospadowym mieszczącym poddasze. W dachu umieszczone były lukarny.

Park

Park z XVIII/XIX w. niegdyś o pow. 13,636 ha, obecnie podzielony na park miejski - część zachodnią i część wschodnią. Od zach. park opiera się o ul. Moniuszki, od płn. o ul. Kościelną. Od wschodu teren parku kończy się na hotelu MCT. Z północy na płd. przecina go ul. Parkowa, pośrodku której niegdyś wznosił się pałac. Na pocz. XX w. park wyglądał podobnie: od zach. znajdowała się duża część krajobrazowa z niewielkimi stawami, następnie część najbardziej reprezentacyjna przy pałacu i sady owocowe w cz. wschodniej. Obecnie pow. całego drzewostanu, jaką można uznać za pozostałości parku, nadal wynosi ok. 10 ha. Rośnie tu wiele okazów pomnikowych w wieku dochodzącym do kilkuset lat.

Inne

Brama pałacowa, / ul. Kościelna 3 /, z pocz. XVIII w., nr rej.: 27/A z 9.12.1964

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Szwajcaria Żerkowska -..............................
Żerkow połozony jest na skraju Żerkowsko- Czeszewskiego Krajobrazowego Parku Narodowego ........................... .To Wielkopolska perelka turystyczna. .....................na szlaku Podroże z Panem Tadeuszem ( Adam Mickiewicz) ......................
w miasteczku znajduja sie pozostałości pałacu Radomickich:
brama wjazdowa do dawnego parku pałacowego jest , trójarkadowa, z herbem rodowym, To jedyna pozostałość po rezydencji Radomickich , .........................................

Karol Barsolis .........................Turysta Kulturowy ............................wwww.turystakulturowy.pl