Stawiski

Stan obecny

Dwór nie istnieje, pierwotny drewniany spłonął w 1914. Odbudowany jako murowany spłonął w 1939 roku. (JB2025)

Historia

Stawiski wieś; dobra, miasteczko i osada ( od 1869 r.) położone w ziemi łomżyńskiej. W okresie po III rozbiorze na krótko należały do Prus a następie do Księstwa Warszawskiego . Od 1815 wchodziły w skład Królestwa Polskiego: w latach 1815-1866 do województwa augustowskiego, obwodu i powiatu łomżyńskiego. W latach 1867-1915 były w nowo utworzonej guberni łomżyńskiej powiecie łomżyńskim, potem kolneńskim. W okresie międzywojennym leżały w województwie białostockim, powiecie kolneńskim. Podobnie było po II wojnie światowej województwo łomżyńskie, gmina Stawiski. Obecnie (2025) województwo podlaskie, powiat kolneński
Brak jest źródeł dotyczących początku wsi Stawiski. Według „Kroniki Parafialnej Stawisk” Stawiski istniały już w 1386 roku. Inne źródła twierdzą, że wieś ta powstałe podczas akcji kolonizacyjnej tej części Mazowsza, które miała miejsce w początkach XV wieku. Pierwszymi wymienianymi w źródłach właścicielami Stawisk byli Radzanowscy (1426), po nich Niszczyccy. Następnie w XV i XVI wieku Grabowieccy i Węgierscy (1585). Rejestr podatkowy z 1578 roku wspomina, ze Stawiski liczyły 16 łanów ziemi. W wieku XVII właścicielami są Zamoyscy herbu Grzymała, Skrodzcy a w połowie XVII wieku dobra wracają do Zamoyskich przechodząc w ręce Fortunata Zamoyskiego – Łowczego Ziemi Łomżyńskiej, starosty wysokodworskiego. Według rejestru pogłównego z 1676 roku Stawiski i pobliskie Cedry liczą zaledwie 15 poddanych. Fortunatowi Stawiski zawdzięczają szybki rozwój Prawdopodobnie w latach osiemdziesiątych lub dziewięćdziesiątych XVII wieku założył on tu miasto. Z jego osobą związana była zmiana nazwy miejscowości na Fortunatowo, jednak po jego śmierci powrócono do poprzedniej. Zamoyski sprowadził do swych włości franciszkanów w 1688 roku i ufundował im klasztor murowany. Miasto zostało na nowo rozplanowane, wytyczono duży rynek, a jego południową pierzeję zajął właśnie klasztor franciszkanów W1702 roku Stawiski otrzymały przywilej na jarmarki.
Po Zamoyskich w I połowie XVIII wieku, Stawiski przechodzą we władanie Drozdowskich (dziedziczy je bratanek Fortunata – Tomasz Drozdowski), a następnie Błeszyńskich. Marianna Błeszyńska, około 1750 roku sprzedała Stawiski Antoniemu Szymonowi Kramkowskiemu. Kramkowscy w tym czasie byli posesorami dużej wsi Dzierzbia, leżącej w pobliżu Stawisk. W końcu XVIII wieku córka A.S. Kramkowskiego Julianna wyszła za mąż za Antoniego Bykowskiego, właściciela dóbr Szczepankowo. Dobra Stawiski były w tym czasie w kłopotach - zostały wystawiona na publicznej licytacji i sprzedane dziwnym trafem w dniu 9 listopada 1812 roku zięciowi poprzedniego właściciela, Antoniemu Bykowskiemu za sumę 461.200 złp. Transakcja ta oprócz folwarku, miasta i wsi Stawiski obejmowała kolonie Budy Stawiskie, wieś Nerki, młyn Sokolichę, wieś Byczki, część lasu na Dąbrówkach i część na Bardzikowie. Antoni Bykowski był dobrym gospodarzem i czacie jego posesji zarówno miasto, jak i folwark osiągnęły znaczny rozwój. Zyskał wysoką pozycję w okolicy - był sędzią pokoju powiatu biebrzańskiego i potem łomżyńskiego, reprezentował ziemię łomżyńską na sejmie 1827-1830 r. Miał pięć córek, które wyszły za przedstawicieli najmożniejszych rodzin. 26 czerwca 1815 roku Antoni Bykowski wykupił od Jana Downarowicza ostatnie prasa do Stawisk za sumę 86.500 złp. W początkach XIX wieku Stawiski były małym miasteczkiem, którego ludność utrzymywała się z'ro1nictwa, handlu i rzemiosła. W 1813 roku wybuchł wielki pożar, który stracił przeszło 100 domów i dzięki pomocy dziedzica miasto odbudowało się. W 1820 roku było w Stawiskach 167 domów, z tego 2 murowane. Miasto liczyło wówczas 917 mieszkańców, w tym 328 chrześcijan i 589 Żydów. W 1827 roku zmniejszyła się w Stawiskach liczba domów do 166, a wzrosła liczba mieszkańców do 1110 osób. Już w 1857 roku było tu 186 domów, w tym 12 murowanych i 2570 mieszkańców, z tego 2234 Żydów. Ostatni przekaz źródłowy, który wymienia Antoniego Bykowskiego jako właściciela Stawisk pojawia sie w 1832 roku Już w 1834 roku jako dziedzin Stawisk figuruje jego zięć Stanisław Kisielnicki. Po śmierci Stanisława Kisielnickiego dokonano rozdziału dóbr. Józef, urodzony u 1825 roku, otrzymał Stawisk a jego brat Witold Korzeniste. Stawiski odziedziczył ok. 1887 roku syn Stanisław, który władał nimi do około 1930 roku.
W 1886 roku dobra Stawiski składały sie z folwarku Stawiski, nomenklatury Smolniki i Sokolicha . Liczyły wówczas 3048 mórg powierzchni, w tym 1408 mórg gruntów ornych i ogrodów, 253 morgi łąki,62 morgi pastwisk i 1211 mórg lasu. Ne terenie majątku były 24 budynki murowane i 39 budynków drewnianych.
W okresie międzywojennym do dóbr Stawiski należało 1566ha ziem w Stawiskach i 312ha w Budach Stawiskich
W latach trzydziestych majątek objął syn Stanisława Józef Kisielnicki, który był ostatnim właścicielem dóbr. Jesienią 1939 roku spalony został dwór, a w 1941 roku niemal wszystkie pozostałe budynki zostały zniszczone. Następnie niektóre zostały odbudowane na tych samych fundamentach. Po IIWŚ dobra upaństwowiono i utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. Liczyło ono w 1949 roku 1720,4 ha ziemi. Wyłączono wówczas od parcelacji 48 ha gruntów uprawnych i 100 ha lasów. 50 rodzin nabyło wówczas 220,4 ha ziemi w ramach parcelacji. (Jarosław Bochyński 2025)

Opis

Budynek starego dworu był drewniany, obszerny, parterowy na wysokim fundamencie murowanym z kamienia z nieodzownym gankiem od wschodu i tarasem w elewacji ogrodowej od zachodu. Spłonął w 1939 roku. (JB2025)

Park

Ewolucja założenia dworsko-ogrodowego w Stawiskach przebiegała w kilku etapach. Pierwszy z nich dotować można na XV w - koniec XVII wieku, kiedy Stawiski były typowym nadaniem. Istniał tu prawdopodobnie dwór, będący ośrodkiem rozległych dóbr, zabudowania gospodarcze, sad oraz stawy, którym miejscowość zawdzięczała nazwę. Rozwój Stawisk datuje się od końca XVII wieku, kiedy Fortunat Zamoyski osadza tu franciszkanów i lokuje miasto. Trzecia faza rozwoju założenia przypada na wiek XIX, gdy Stawiski znajdowały się w rękach A. Bykowskiego i Kisielnickich. Cezura końcową tej fazy ewolucji będzie uwłaszczenie w 1864 r i konieczna przebudowa infrastruktury gospodarczej majątku. Część rezydencjonalna została prawdopodobnie zaplanowana juz w pierwszej połowie XIX wieku i nosiła cechy kompozycji barokowej. Była wyraźnie wyodrębniona z całości siedliska, obszerna z parkiem podzielonym szpalerami na kwatery i sadzawkami. Szczytowy rozwój założenia w Stawiskach przypada na koniec XIX wieku, kiedy do istniejącej rezydencji dobudowana została olbrzymia część gospodarcza. Założenie usytuowane było na północ od miasteczka w oparciu o trakt bity Łomża-Suwałki, w miejscu gdzie łagodnym łukiem kieruje się on w kierunku północno~wschodnim. Zasadnicza część obiektu leżała na wschód od traktu petersburskiego. Wyraźny był rozdział części rezydencjonalnej, ograniczonej dwiema alejami dojazdowymi i rzeką od części gospodarczej po drugiej stronie rzeki i od wschodu skomunikowanej umiejętnie za pomocą tychże alei. Od zachodu i południa granicę części rezydencjonalnej wyznaczała szosa z Łomży, zaś od wschodu aleja dojazdowa odchodząca od tej szosy i wzdłuż rzeki prowadząca na dziedziniec reprezentacyjny i podjazd, przed bramą wjazdowe skręcając u kierunku części gospodarczej. Od północy granicą była podobna aleja, także zaczynająca się od szosy i prosto zmierzające na podwórze gospodarcze. z symetrycznym do poprzedniego wjazdem na dziedziniec przed dworcu. Tak zakreślony obszar mieścił w sobie dwór z dziedzińcem i podjazdem, park z sadzawką i sad owocowy. Dwór znajdował się w centrum tej części założenia, w pobliżu rzeki. Otoczony był dziedzińcem w kształcie elipsy, stanowiącym jednocześnie podjazd. We wnętrzu dziedzińca były klomby kwiatowe, a droga podjazdowa wysadzana była szpalerem drzew. Budynek dworu był drewniany, obszerny, parterowy na wysokim fundamencie murowanym z kamienia z nieodzownym gankiem od wschodu i tarasem w elewacji ogrodowej od zachodu. Na zachód od dziedzińca ciągną: się park kwaterowy z licznymi alejami wysadzanymi różnogatunkowymi szpalerami z dominacja lip drobnolistnych i jesionów wyniosłych. Niższe piętno zajmowały krzewy ozdobne. Ważnym elementem kompozycji była sadzawka w kształcie litery U, która opasywała dwór i dziedziniec od południa, zachodu i północy, a więc od strony parku. Sad zlokalizowany był na południe od parku. Na jego skraju, przy alei dojazdowej, stały kolejno: ochronka dla dzieci i dwa baraki drewniane - czworaki. Pozostałe czworaki stały po drugiej stronie szosy, na południe od drogi do Kolna. Było ich 5 lub 6 i towarzyszyły im nieduże budynki gospodarcze. mocno rozbudowana była częś gospodarcza założenia, która mieściła się w północno-wschodnim narożniku. Poza alejami prowadziły do niej dwie inne drogi zbiegające się u wejścia na podwórze. Stało tam kilkanaście budowli, wśród nic od strony zachodniej (dworu) stały dwa lub trzy budynki gorzelni, spichlerz i kuźnia. Stanowiły nieregularną linię zachodniej pierzei podwórza. Północny skraj podwórza zamykała jedna lub dwie obory kamienne. Południową stanowiła olbrzymia obora razem ze stajnia i obok mniejsza obora. Od wschodu stała kamienna stodoła. Przestrzeń pomiędzy rzeką a miastem i zabudową gospodarczą zajmował prawdopodobnie duźy staw hodowlany. W 1914 roku spalił się dwór drewniany i w jego miejsce zbudowano murowany, piętrowy, nieco przesunięty ku wschodowi. Kolejne zmiany zaszły jesienią 1939 roku, kiedy Rosjanie spalili nowy dwór oraz w 1941 roku (w toku wojny niemiecko-radzieckiej), kiedy zniszczeniu uległy z kolei zabudowania gospodarcze. Na ich miejscu i na tych samych fundamentach odbudowano je nie zmieniając architektury. Po II WS nastąpiły kolejno zmiany układu przestrzennego – zlikwidowane zostały wszystkie dawne domy mieszkalne, do istniejących zabudowań gospodarczych dobudowano następne, wycięto sad owocowy, zdewastowano park a na miejscu starego dworu wybudowano duży murowany biurowiec. Tam gdzie były czworaki zbudowano osiedle pracowników Stacji Hodowli Roślin w Stawiskach. (Jarosław Bochyński 2025)

Inne

Aleja lipowa wzdłuż granicy parku, przy drodze Łomża- Grajewo, nr rej.: 75 z 29.04.1980 oraz 176 z 21.07.1981

Ewidencja parku w Stawiskach 1978 Elżbieta Suchocka
Zdjęcie 1978 Gabor Lorinczy
Ewidencja założenia dworsko-ogrodowego w Stawiskach 1987 E. Korneluk, S. Kułak