Skatalogowanych zabytków: 11435
Zarejestruj się
Miniatura Zabłudów
2021, zdjęcie Jarosław Bochyński
Miniatura Zabłudów

Zdjęcie archiwalne

Miniatura Zabłudów

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Jarosław Bochyński

Zabłudów

Województwo:podlaskie
Powiat:białostocki
Gmina:Zabłudów
Rodzaj obiektu:Dwór

Rejestr zabytków

Park:nr rej.: 357 z 26.05.1975

Stan obecny

Dwór nie istnieje. Park miejski

Historia

Zabłudów pierwotnie położony na skraju Puszczy Błudowskiej (stąd nazwa Zabłudów), przy gościńcu z Gródka do Jałówki na lewym brzegu rzeki Rudni, zwanej dawniej Meletyną lub Meleciną, obecnie w granicach miasta Zabłudów
Puszczę Błudowską otrzymał przed 1525 r. z nadania Zygmunta Starego Aleksander Chodkiewicz (zm. w 1549 r.). Grzegorz Chodkiewicz uzyskał (prawdopodobnie w 1533 r.) przywilej na lokalizację tu miasta, które powstało po drugiej stronie rzeki, naprzeciw siedziby właścicieli, a w 1654 r. otrzymało prawa miejskie magdeburskie. Ówczesny dwór Chodkiewczów w Zabłudowie stał się centrum rozległych dóbr zabłudowskich i siedziba ta, podobnie jak miasto, została w II połowie XVI w. znacznie rozbudowana. W 1563 r. Grzegorz Chodkiewicz ufundował w Zabłudowie kościół parafialny, cerkiew grecką i szkółkę przycerkiewną. W II połowie XVI w. siedziba dworska otrzymała też właściwą dla renesansu kompozycję, składającą się m.in. z ogrodu o funkcjach użytkowo-ozdobnych. Po Grzegorzu Chodkiewiczu, hetmanie wielkim litewskim (zm. w 1574 r.) dobra zabłudowskie przeszły na jego synów – najpierw na Andrzeja, podstolego litewskiego (zm. w 1576 r.), a następnie na Aleksandra, starostę grodzieńskiego i mohylowskiego. Po bezpotomnej śmierci Aleksandra w 1578 r. połowę dóbr przejęła jego siostra Anna żona Pawła Paca, wojewody mścisławskiego. Część majątku przejęli wtedy Sapiehowie, a w roku 1580, na mocy testamentu Pawła Sapiehy – przejęli tę część Sanguszkowie. Około 1600 r. nabył Zabłudów książę na Birżach i Dubinkach, hetman polny Wielkiego Księstwa Litewskiego i wojewoda wileński Krzysztof Mikołaj Radziwiłł (ur. w 1547 r., zm. w 1603 r.), po którym przejął te dobra jego syn Krzysztof (zm. w 1640 r.). Po Krzysztofie Radziwille Zabłudów odziedziczył jego syn Janusz (zm. w 1655 r.). Następnie dobra przejęła wnuczka Krzysztofa Mikołaja – Maria Anna (zm. w 1667 r.), żona księcia Bogusława Radziwiłła, koniuszego Wielkiego Księstwa Litewskiego, starosty brańskiego i poszyrwińskiego, który został właścicielem całej majętności w roku 1662. W latach 1663-1664 rezydencja został wyremontowana pod kierunkiem ówczesnego administratora dóbr – Swinarskiego. Stał tu w tym czasie pałac z gankiem i rzeźbionymi balustradami, usytuowany na wzniesieniu górującym nad doliną rzeki. Sąsiadował z nim sad, ogród i zwierzyniec oraz dziedziniec otoczony stajniami, stodołami i innymi budynkami gospodarczymi. W obrębie założenia stał także dworek urzędniczy, a na rzece, pomiędzy rezydencją a miastem znajdował się duży staw. Ogrody, zaniedbane przed 1663 r., zostały podczas remontu ponownie zagospodarowane przez sprowadzonego z Prus ogrodnika. Po Bogusławie Radziwille (zm. w 1669 r.) Zabudów należał do jego córki Ludwiki Karoliny (zm. w 1695 r.), zamężnej z Ludwikiem margrabią Hohenzollernem. Jedyna ich córka Elżbieta zmarła w 1728 r. i wszystkie dobra tej linii Radziwiłłów odziedziczył po długim procesie Hieronim Florian książę Radziwiłł, chorąży wielki litewski (ur. w 1715 r., zm. w 1760 r.), który przekazał dobra zabłudowskie bratu – Michałowi Kazimierzowi (ur. w 1702 r., zm. w 1762 r.). Następcą Michała Kazimierza Radziwiłła został jego syn Hieronim (ur. w 1759 r., zm. w 1786 r.). Rezydencja poniosła dotkliwe straty w czasie wojny z Moskwą i została około połowy XVIII w. ponownie przebudowana. Około 1748 r. wzniesiono tu obszerny, murowany pałac z krużgankami i oficyną oraz szereg innych budynków. Kolejnym właścicielem Zabłudowa został Dominik Radziwiłł (ur. w 1768 r., zm. w 1831 r.), ożeniony w 1807 r. z Izabellą Mniszchówną, której posag zabezpieczono na dobrach zabłudowskich. Rozwód małżonków w 1808 r. stał się przyczyną wieloletniego procesu majątkowego, w rezultacie którego Izabella, z drugiego małżeństwa hr. Demblińska, zamiast sum i należnych procentów nabyła w 1819 r. Zabłudów wraz z należącymi do niego ziemiami. Na początku XIX wieku w skład rezydencji wchodziły oprócz osiemnastowiecznego pałacu liczne inne budynki oraz „ogród na starym dworze” o pow. 2,5 ha, sad o pow. 6 ha (z dwiema sadzawkami), stawy o pow. około 4 ha, młyn, ogrody warzywne i chmielnik. Na północ od rezydencji znajdowała się duży staw na rzece. Do majątku należała też cegielnia pod miastem. Z powodu udziału Demblińskich w Powstaniu Listopadowym Zabłudów został skonfiskowany albo przymusowo sprzedany i po 1831 r. przeszedł na własność Fuhrmana, a w 1856 r. zakupił dobra zabłudowskie Aleksander Kruzensztern.
W II połowie XIX wieku pałac rozebrano pozostawiając jedynie oficyną (lub jej część), pełniącą początkowo funkcję dworu. Później wzniesiono bardziej na południe nowy dwór, a na zachód od niego umieszczono dziedziniec z podjazdem, otoczony budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi. Teren dawnych ogrodów przylegający do stawów i nowej drogi do Jałówki przeobrażono w krajobrazowy park. Prace nad wzbogaceniem parku kontynuował na początku XX w. syn Aleksandra Kruzenszterna. Po jego bezpotomnej śmierci odziedziczyła dobra jego siostrzenica Zofia z Rudigerów Manteuffel-Szoege, która pozostawała ich właścicielką do 1944 roku. Bywała tu jednak tylko w okresie letnim, a w okresie międzywojennym dobrami zarządzał najpierw Stanisław Łoś, a od około 1939 r. Józef Manteuffel, daleki krewny właścicielki. Założenie zajmowało wtedy obszar o powierzchni około 9 ha. Podczas II wojny światowej zniszczono prawie wszystkie budynki siedziby dworskiej. Park zdewastowano i usunięto z niego wiele drzew. Zlikwidowano też większość sadu dworskiego. Po wojnie urządzono tu park miejski, jednak na skutek braku odpowiedniej konserwacji i pieczy kompozycja nadal była dewastowana. Część terenu rozparcelowano, na miejscu dawnej części gospodarczej zlokalizowano szkołę podstawową, która urządziła w parku boiska i tereny sportowe. Ruiny zabudowań dworskich rozebrano, a trzy zachowane do lat 80. XX w. budynki (w tym pawilon gościnny) użytkowane były w tym czasie jako domy mieszkalne. W latach 70. XX wieku zamierzano przeprowadzić renowację parku i zbudować na terenie dawnego sadu stadion miejski. W latach 1980-1985 teren uporządkowano usuwając część zarośli ale też i część starych, chorujących drzew. W 2020 roku rozpoczęły się prace rewitalizacyjne w parku, ukończone rok później .(JB2024)

Park

Pozostałości parku dworskiego (park miejski) po rewitalizacji w latach 2020-2021

Inne

Źródła:
www.ogrodowy.minigo.pl artykuł Ewy Bończak-Kucharczyk i Józefa Maroszka
Ewidencja parku w Zabłudowie Ewa Bończak-Kucharczyk
Zdjęcie 1975 K. Kucharczyk
Zdjęcia 2021 Adam Kupryjaniuk

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.