Stara Hańcza

Stan obecny

Po budynku dworu zbudowanego prawdopodobnie w XVIII wieku, dziś pozostały jedynie zrujnowane piwnice. (2025)

Historia

Pierwsze zapiski potwierdzające istnienie majątku Stara Hańcza pochodzą z XVII wieku. Powstał on w pobliżu starego szlaku biegnącego wzdłuż rzeki Czarna Hańcza. Majątek Stara Hańcza miał wielu właścicieli. Pierwszym był Stanisław Lipnicki, dworzanin królewski. Do 1803 r. należał do hrabiów Scypion-Grabowskich. W XIX w. przechodził z rąk do rąk (miał aż 11. właścicieli!). Do najbardziej znanych należał książę Tomasz Bogumił Światopełk – Mirski – postać niezwykle kontrowersyjna. Inwestycje oraz wystawny tryb życia zmusiły go do wzięcia dużych kredytów na konto hipotek majątku. W 1831 doszło w parku do potyczki powstańców listopadowych z rosyjskim wojskiem. Zaangażowanie księcia w powstanie listopadowe dało mu pretekst do honorowej ucieczki przed carskimi władzami. Po powrocie z emigracji Mirski przyjął imię Iwan i stał się poddanym carskim, co nie zapewniło mu jednak odzyskania majątku. Majątek w 1844 roku został zlicytowany w wyniku której nabył go Wincenty Janowski. Kolejnym właścicielem był Adam Karęga. W 1876 roku następuje podział dóbr na kilka części w wyniku którego majątek Hańcza staje się własnością trzech wyznawców judaizmu. Majątek składał się wtedy z 353 mórg gruntów ornych i ogrodów, 151 mórg łąk, 54 mórg pastwisk, 349 mórg lasów, 69 mórg nieużytków i placów. Było tu 5 budynków murowanych i i 13 drewnianych. Na początku XX w., znacznie okrojony z gruntów, na dłużej staje się własnością rodziny Beegerów. W trakcie działań IWŚ park był miejscem potyczki niemiecko-rosyjskiej. W wyniku walk zniszczeniu uległa część budynków gospodarskich, a sam dwór ostrzelano. W czasie II WŚ Niemcy usuwają właściciela z dworu. Budynek staje się siedzibą leśnictwa. Po wyzwoleniu stacjonuje tu milicja. W 1946 r. dwór zostaje spalony – lokalna legenda mówi o przypadkowym pożarze, wywołanym przez milicjantów „pędzących bimber”. Ziemia należy do Państwowego Funduszu Ziemi, a w latach 80. XX wieku do Nadleśnictwa Suwałki. W 1988 park wpisano do rejestru zabytków. Ruiny dworu poddano konserwacji w latach 1995–1996 przy finansowym współudziale potomków właścicieli, Tomiry i Ingrid Buxell z USA (Jarosław Bochyński 2025)

Opis

Dwór powstał najprawdopodobniej w XVIII wieku. Był podpiwniczony i miał prostą bryłę osadzoną na wysokiej podmurówce z kamienia polnego. Kryty był polskim dachem łamanym. Na parterze miał pięć pokoi, sień, kuchnię i spiżarnię. Przebudowano go prawdopodobnie w XIX wieku. Dobudowano wówczas ryzality, uzyskując dwa dodatkowe pokoje na poddaszu. Od strony jeziora ryzalit posiadał ganek. Majątek ten obejmował prawie całą północną część dzisiejszego SPK i jego otuliny. Dwór majątku Stara Hańcza został usytuowany na wyniesieniu z widokiem na jezioro Hańcza. Otaczał go park i ogród, przedzielony w poprzek aleją lipową (zachowana do dziś – pomnik przyrody). Od zachodu znajdowały się budynki gospodarcze, a także kilka stawów rybnych oraz warzywnik. Budynek dworu, po którym dziś pozostały jedynie zrujnowane piwnice, został zbudowany prawdopodobnie w XVIII wieku. (JB2025)

Park

Park zajmuje powierzchnię około 10,5 ha. Są w nim dwa stawy o powierzchni około 0,18 ha. Położony jest na skarpie opadającej od drogi Hańcza – Dzierwany do jeziora Hańcza. Jego granice to: od północy strumyk wpływający do jeziora Hańcza, od południa strumyk wpływający do jeziora Hańcza i las, od wschody jezioro Hańcza, od zachodu droga lokalna. Na terenie parku nie zachowały się żadne budynki – pozostały jedynie fundamenty z cegły i kamienia. Dwór usytuowany był w centralnej części parku, na przedłużeniu drogi z Hańczy do Dzierwan. Za pozostałościami dworu zachowała się dość dobrze aleja lipowa. Park o urozmaiconej rzeźbie terenu. Z zachowanych resztek fundamentów można wnioskować, że największym budynkiem była obora zlokalizowana na zakończeniu skarpy, równolegle do szosy. Fundamenty nad jeziorem to pozostałości domu dla służby. Fundamenty zlokalizowane na południe od dworu, sądząc po zachowanej studni i betonowych poidłach, to pozostałości stajni; aleja lipową można było z niej wyjechać na coś w rodzaju parkuru zlokalizowanego na łące. (Jarosław Bochyński 2025)

Inne

Źródła:
Ewidencja parku w Miernikach (Stara Hańcza) M. Jędras, L. Jędras, L. Rzepecki
Foto rekonstrukcja H. Stojanowski (https://spk.org.pl)