Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu




Warszawa - Pałac Królikarnia
Dzielnica:Mokotów
Województwo:mazowieckie
Powiat i gmina:Warszawa
Rodzaj obiektu:Pałac
Województwo:mazowieckie
Powiat i gmina:Warszawa
Rodzaj obiektu:Pałac
Rejestr zabytków
Zespół:pałacowy ?Królikarnia?,Obiekt:pałac, nr rej.: 456/1 z 1.07.1965
Park:nr rej.: 456/2 z 1.07.1965
Stan obecny
Siedziba Muzeum Rzeźby im. Xawerego Dunikowskiego oddziału Muzeum Narodowego w Warszawie.(2025)Historia
Królikarnia zawdzięcza swoją nazwę czasom saskim, kiedy urządzono tu zwierzyniec i modnym wówczas zwyczajem polowano na króliki. Dokładniej wywodzi się ona od nazwy topograficznej cypla Skarpy Warszawskiej określanego wówczas jako „Kaninchenberg” (lub „Caningenberg”) co w wolnym tłumaczeniu na język polski oznacza „Królicza Góra”. Na przestrzeni lat 1731–1732 na szczycie Króliczej Góry w centralnej części dawnej hodowli królików wybudowany został królewski pawilon Augusta II według projektu Carla Friedricha Pöppelmanna. Reprezentacyjny, niepodpiwniczony, dwukondygnacyjny pawilon pełniący funkcję wystawnej loży obserwacyjnej był głównym punktem oprawy architektonicznej tzw. Wielkiego Kampamentu organizowanego przez Augusta II latem 1732 roku na błoniach Czerniakowa i północnego przedpola rezydencji w Wilanowie. Pawilon królewski Augusta II był prawdopodobnie konstrukcji szachulcowej podobnie jak poprzedzające go od strony zachodniej dwa parterowe pawilony dla dam dworu. Na rezydencję polową Augusta II na szczycie tzw. Króliczej Góry pod Warszawą składały się także boczne, murowane pawilony łowczych królewskich zaadaptowane na czas Kampamentu na kwatery Jana Klemensa Branickiego (pawilon południowy) oraz Heinricha von Brühl (pawilon północny). Całość rezydencji polowej utrzymana była w duchu tzw. Pavillonensamble, którego przestrzeń tworzyły symetrycznie rozmieszczone pawilony, a w tym wypadku także 40 barwnych namiotów tureckich ustawionych w szeregu wzdłuż południowej, zachodniej i północnej granicy kwatery. W strefie wejściowej na teren kwatery królewskiej znajdowały się także symetrycznie rozmieszczone drewniane pawilony polowej kuchni oraz piekarni z winiarnią.Przed pawilonem Augusta II, tj. od strony zachodniej, na osi kompozycji przestrzennej całego założenia zaaranżowany został niewielki ogród kwaterowy. Na przedogród założony na planie trapezu o powierzchni ok. 1700 m. kw. składały się cztery partery gazonowe. Ich prosty ornament uzupełniały pasma wysypane kontrastowym miałem lub tłuczniem ceramicznym. Partery gazonowe na Króliczej Górze były miejscem ekspozycji 36 drzewek pomarańczowych dostarczonych z pobliskiego pałacu w Wilanowie oraz Ogrodu Saskiego za sprawą ówczesnego ogrodnika królewskiego, Joachima Heinricha Schultze. Pierwotnie drzewka pomarańczowe przeznaczone do dekoracji otoczenia pawilonu miały być specjalnie zamówione na ten cel. Ostatecznie jednak wykorzystano kolekcje przechowywaną w oranżerii przy pałacu w Wilanowie oraz w Ogrodzie Saskim. Ogród otoczony był niewysokim formowanym żywopłotem podkreślonym palisadą podkrzesanych drzew o wysokości ok. 400–450 cm. Od strony wschodniej na zboczu wysokiego brzegu Wisły ukształtowano tarasy ziemne pełniące funkcję trybun dla najwyższych rangą gości oglądających manewry wojskowe. Na tarasach eksponowano także drzewka pomarańczowe w pojemnikach w ilości 16 sztuk. Dalej w kierunku zachodnim opadające zbocze zostało ujęte w darniowane rampy ziemne prowadzące wprost do baterii artyleryjskiej złożonej z 19 dział[. U podnóża ukształtowanego zbocza skarpy skierowanego w stronę Wisły znajdowało się także ocembrowane ujęcie wody bijącej z wnętrza skarpy. Elementem uzupełniającym dekoracyjność zarówno tarasów ziemnych, jak również przedogrodu i całej kwatery były szklane lampiony zatknięte na drewnianych słupach malowanych w biało-niebieskie ukośne pasy. Na ten sam kolor i w ten sam sposób malowane były także balustrady umieszczone na tarasach.
Rezydencja polowa Augusta II. na szczycie Króliczej Góry mająca ok. 260 na 310 metrów nie istniała w swojej wystawnej postaci zbyt długo. Już ok. 1735 roku z jej obszaru zniknął ogród, pawilony dam dworu oraz sam pawilon królewski. Dekonstrukcję obszaru i składowych dawnej rezydencji polowej Augusta II. przyspieszyła także dzierżawa terenu Karmelitom przez Augusta III z 1736 roku. Dawny pawilon królewski z Króliczej Góry uświetnił tymczasowo plenerowe fety organizowane w 1735 roku przez Augusta III w Ogrodzie Saskim podczas których nazwany został „Nowym Salonem”. Współcześnie jedynymi czytelnymi śladami dawnej rezydencji polowej Augusta II. jest ukształtowanie fragmentu wschodniego zbocza tzw. Króliczej Góry. Istniejący taras pałacowy z grotą ujęty jest z dwóch stron reliktami ramp ziemnych z 1732 roku. Dodatkowo zidentyfikować można także naturalne podejście na szczyt Króliczej Góry od strony południowej, jak również deformacje terenu w miejscach lokalizacji piwnicy i lodowni.
W 1748 roku Królokarnia przeszła w ręce hr. Heinricha von Brühla, pierwszego ministra Augusta III, a od 1775 r. należała do ks. marszałkowej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej właścicielki pobliskiego Mokotowa. W 1778 r. folwark zakupił hr. Karol de Valery-Thomatis szambelan Stanisława Augusta Poniatowskiego i dyrektor teatrów królewskich, Włoch, który dzięki grze w karty doszedł do majątku i zaszczytów. Na terenie posiadłości wybudował dochodowy folwark i rezydencję w typie willi podmiejskiej, która położona na skraju skarpy warszawskiej była powiązana widokowo z mokotowskim pałacem ks. Lubomirskiej i Łazienkami Królewskimi. Pałacyk wybudował w latach 1782-86 Dominik Merlini architekt króla i Rzeczypospolitej. Znane są również propozycje projektów Jana Fontany i Jana Christiana Kamsetzera. Przy rezydencji od strony zbocza skarpy, poniżej tarasu, powstała murowana grota. Pałac i grota połączone były przejściami podziemnymi z leżącym od pn. pawilonem kuchni. Podczas insurekcji w 1794 r. pałacyk został splądrowany, a przez kilka dni był siedzibą kwatery głównej Tadeusza Kościuszki. W czasach Księstwa Warszawskiego umieszczono w nim lazaret dla żołnierzy Napoleona. W 1816 r. posiadłość od rodziny zmarłego Thomatisa zakupił, ubiegając Mikołaja Nowosilcowa, ks. Michał Hieronim Radziwiłł wojewoda wileński, który do Królikarni z Nieborowa przeniósł część kolekcji sztuki. Po jego śmierci w 1831 r. majątek odziedziczył ks. Michał Gedeon Radziwiłł. W 1843 r. przeprowadzono remont pałacu pod kierownictwem Franciszka Marii Lanciego, podczas którego m. in. wymurowano na nowo część tarasu z grotą. W 1849 r. Królikarnię kupił Franciszek Ksawery Pusłowski filantrop i kolekcjoner, który wyposażył swą siedzibę w wiele dzieł sztuki. Po jego śmierci pałac odziedziczył jego brat Wandalin. W sierpniu 1879 r. cenne wyposażenie i wystrój wnętrz uległo zniszczeniu w pożarze, z którego ocalały mury budynku. Do 1880 r. arch. Józef Huss wykonał wierną rekonstrukcję pałacyku na podstawie zachowanych pomiarów i fragmentów, co uznano za prekursorskie osiągnięcie konserwatorskie w Polsce. W 1884 r. rezydencję nabył ks. Aleksander Drucki Lubecki, a od 1889 r. była własnością Marty Pusłowskiej córki Wandalina i żony hr. Kazimierza Krasińskiego. Zainicjowała ona w 1902 r. gruntowny remont Królikarni. W 1916 r. majątek znalazł się w granicach Warszawy. W czasie II wojny światowej pałac spłonął we wrześniu 1939 r., a ocalałe mury uległy dalszym uszkodzeniom podczas walk powstańczych 1944 roku. W 1948 r. podjęto decyzję o umieszczeniu w przejętej przez państwo Królikarni muzeum i pracowni rzeźbiarza Xawerego Dunikowskiego. Do 1964 r. trwała odbudowa pałacu wg proj. Jana Bieńkowskiego. Przywrócono pierwotną formę zewnętrzną budowli z pominięciem balkonu w elewacji wsch., a we wnętrzu zrekonstruowano jedynie wystrój centralnej rotundy i zmieniono nieco rozkład sąsiednich pomieszczeń. Miało się tu również znaleźć mieszkanie artysty, jednak odbudowę ukończono dopiero w 1965 r., w rok po śmierci Dunikowskiego. 26 stycznia 1965 r. w rocznicę śmierci Dunikowskiego w pałacu otwarto muzeum jego imienia. Od 2008 o zwrot nieruchomości starają się spadkobiercy rodziny Krasińskich. Uzyskali oni potwierdzenie, że przejęcie pałacu odbyło się z naruszeniem prawa, jednak nie odzyskali prawa własności gruntu. W 2013 wystąpili oni do sądu o eksmisję Muzeum Narodowego z budynków Królikarni i przekazanie pałacu w ich ręce. W 2018 Sąd Okręgowy w Warszawie na podstawie art. 5 Kodeksu cywilnego orzekł, że byłoby to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W 2019 ten wyrok został jednak uchylony przez warszawski Sąd Apelacyjny i sprawa została przekazana do Sądu Okręgowego do ponownego rozpatrzenia. W ocenie Sądu Apelacyjnego nie rozstrzygnął on bowiem, czy Krasińskim w ogóle przysługuje roszczenie procesowe o wydanie nieruchomości. (Jarosław Bochyński 2025)
Opis
Pałacyk usytuowany jest w parku Królikarnia, na krawędzi wysokiego cypla skarpy warszawskiej ujętego od północy i południa. głębokimi wąwozami. Stromiznę skarpy wzmacnia mur oporowy z dwoma biegami schodów prowadzącymi do groty otwartej trzema arkadami i przykrytej półkolistym tarasem, z którego otwiera się rozległy widok m. in. na stawy i zieleń parku Arkadia. Murowany budynek pałacyku cechuje zwarta bryła i regularny, przejrzysty plan na rzucie kwadratu z centralną okrągłą salą otoczoną prostokątnymi pomieszczeniami na dwóch kondygnacjach i zwieńczoną kopułą na bębnie zakończoną motywem karczocha (niegdyś pozłacanego). Wysoką kondygnację przyziemia mieszczącą sutereny i naroża budynku zdobi boniowanie, a elewacje od góry wieńczy belkowanie z ząbkowaniem nad gładkim fryzem. Siedmioosiową elewację frontową zwróconą na zach. wyróżnia portyk wgłębny o 4 kamiennych kolumnach jońskich wspierających trójkątny fronton z tympanonem dekorowanym panopliami i emblematami obrazującymi zainteresowania fundatora. Portyk poprzedzają schody ujęte wysokimi cokołami i półkolistymi murkami. W pozostałych pięcioosiowych elewacjach trójosiowe zryzalitowane partie centralne zdobią portyki pozorne z frontonami wspartymi na pilastrach jońskich w wielkim porządku. Symbolika dekoracji ich tympanonów związana jest z myślistwem i rybołówstwem, przy czym w niezachowanym frontonie od pd. odtworzono dekoracje z pn. tympanonu. Wysokie okna parteru i płyciny w skrajnych osiach elewacji bocznych dekorują u góry i dołu gzymsy na konsolach, a mniejsze okna piętra opaski z gzymsem i fartuszkiem u dołu. W przedsionku fasady zach. nad otworami parteru umieszczono stiukowe dekoracje z motywami, rogów obfitości masek i wstęg, a nad wejściem głównym orła (pierwotnie ze zwojem z inskrypcją). Bęben kopuły zdobi fryz złożony z orłów i girland. Do elewacji wsch. przylegają kamienne dwubiegowe schody prowadzące na taras przed ryzalitem. Mają one podesty na skrajach elewacji i łączą się poniżej w szeroki bieg skierowany ku tarasowi na skarpie. We wnętrzu budynku uwagę przykuwa odtworzony wystrój rotundy z 8 kolumnami z żółtego stiuku z białymi kapitelami korynckimi i płycinami ze stiukowymi ornamentami. (JB2025)Park
Park z XVIII w.Inne
Most z pocz. XIX w., nr rej.: 456/2 z 1.07.1965Kuchnia, 1780, 1843 r., nr rej.: 456/3 z 1.07.1965
Budynki gospodarcze, 1779, XIX/XX w., nr rej.: 456/4 z 1.07.1965
Karta zabytku Joanna Narkiewicz- Siwek
Ewidencja parkowa – Ogród Królikarnia; Zofia Piekarska. Zofia Ziembińska- Sznee
Artykuł Małgorzaty Laskowskiej-Adamowicz
pl.wikipedia.org
Komentarze
Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.