Pieniężno

Historia

Zamek został posadowiony na północno-zachodnim cyplu skarpy nad wąwozem rzeki Wałszy. Przed zbudowaniem zamku w tym samym miejscu wznosił się najprawdopodobniej gród Pruski. Krzyżacy przekazali majątek biskupom warmińskim w 1251 roku.
Zamek ulokowany został w pobliżu osady a potem organizmu miejskiego rozwijającego się od 1288 roku. W pobliżu jeszcze w XIII wieku zbudowano kościół parafialny, najpierw drewniany, w roku 1350 zastąpiony murowanym (do dziś zachowała się wieża z tego okresu przy korpusie z lat 1895-96). W latach 1288-1772 zamek należał do kapituły warmińskiej i pełnił wówczas funkcję siedziby urzędników kapitulnych, burgrabiego i komornika. Od połowy XIV wieku do wcześniejszych urzędów dołączono również administratora ora podległego mu wójta krajowego.
Założenie zamkowe zostało wybudowane w kilku fazach i posadowione zostało na planie czworoboku zbliżonego do trapezu. Pierwotne założenie oddzielone zostało od terenu miasta murem. Najważniejszą częścią założenie było skrzydło zachodnie powstałe w początku XIV wieku i nadbudowane w połowie tego stulecia. Budynek ten posiadał trzy kondygnacje i był wysoko podpiwniczony.
Pobudowany z cegły na kamiennym cokole. W najwyższej kondygnacji mieściły się magazyny i urządzenia obronne. Budynek został znacznie przebudowany w czasie nowożytnym. Wnętrza średniowieczne uległy znacznym przekształceniom. Elewacje zmieniły zupełnie swój układ. Dostrzec w nich można pozostałości po średniowiecznych otworach okiennych w tym bliźnich, profilowanych wnęk na poziomie poddasza. Na lata 1626-43 przypadła nowożytna przebudowa zamku w trakcie której skrzydło główne otrzymało nowe, manierystyczne szczyty od północny i południa oraz skomponowano nowe elewacje. Przekształcono również wnętrza wprowadzając do nich między innymi dekoracyjne stropy. Znajdujące się dziś w ruinie skrzydło północne sięga swym rodowodem XIV wieku.
W skrzydle tym w okresie średniowiecza mieściły się apartamenty burgrabiego i stajnie w poziomie przyziemia. W trakcie nowożytnej przebudowy skrzydło to zachowało jedynie dolne partie gotyckich murów. Posiadało dwie kondygnacje i przylegało od zachodu do głównego domu. Podobną postać miało skrzydło południowe, dziś nieistniejące. Od wschodu założenie posiadało stajnie i bramę prowadzącą na teren przedzamcza. Po sekularyzacji dóbr kapitulnych zamek pomieścił urzędy pruskie.
W okresie między wojennych w zamku mieścił się sąd, szkoła i muzeum regionalne. W 1945 zamek uległ częściowemu zniszczeniu. Przetrwało skrzydło zachodnie nakryte wysokim, ceramicznym dachem. Wnętrza zamku były jednak znacznie zdewastowane. Obecnie największym zagrożeniem dla zabytku jest brak użytkownika, brak zagospodarowania i zaprzestanie prace restauracyjnych.