Nidzica

Stan obecny

W 1945 roku zamek zbombardowany przez Rosjan spłonął, tracąc stropy i część murów. Szybko jednak podjęto decyzję o jego odbudowie. W 1949 obiekt odgruzowano, a trzy lata później ruszyły pierwsze prace zabezpieczające. Pełną restaurację zabytku, łącznie z konserwacją zachowanych malowideł w kaplicy i refektarzu rozpoczęto w 1961 roku i zakończono w 1965, po czym oddano go w użytkowanie lokalnym instytucjom kulturalno-społecznym. Aktualnie zamek służy za miejskie centrum biznesu, kultury i rozrywki. Mieści się w nim: Muzeum Ziemi Nidzickiej z ekspozycją etnograficzno-historyczną, Nidzicki Ośrodek Kultury, Bractwo Rycerskie Komturii Nidzickiej, , pracownia rzeźby i biblioteka miejska. Działa tutaj również hotel oraz restauracja.

Historia

Poprzez formę architektoniczną, stan zachowania i położenie zamek stanowi jedno z bardziej spektakularnych dzieł budownictwa militarnego zakonu krzyżackiego. Pierwsza fortalicja zajęła wzgórze zamkowe już w początku XIV wieku. Stanęła przy trakcie wiodącym do Mazowsza.
Dzisiejszy stan badań nie pozwala na odtworzenie struktury przestrzennej owej warowni. Wiemy jedynie, że zajmowała ona miejsce późniejszego przedzamcza wschodniego. Warownia podlegała komturowi działdowskiemu i była siedzibą wójtowską. Prace budowlane przy murowanym zamku prowadzono między 1370 a 1400 rokiem. To wyjątkowe w skali założenie posadowione było na planie prostokąta o wymiarach 43,3 m/61,5 m.
Założenie składało się z położonego od zachodu domu głównego, dwóch domów bocznych oraz domu wschodniego z wjazdem na dziedziniec, wyposażonego w dwie czworoboczne, narożne wieże, flankujące ryzalit bramy wjazdowej. Pierwotnie brama główna poprzedzona była mostem zwodzonym przerzuconym ponad fosą. Przedzamcze wschodnie wyposażone było w zachowany do dziś budynek bramny z okrągłą wieżą od południa oraz mury kurtynowe powstałe w XVI wieku. Po 1804 roku został rozebrany tzw. duży dom na przedzamczy, będący wedle niektórych hipotez pozostałością po najstarszym założeniu zamkowym.
W 1945 roku zamek został fragmentarycznie uszkodzony jednak już w latach 1961-65 został odbudowany.
Skrzydło zachodnie jest podpiwniczone i trójkondygnacyjne. Przyziemie mieści pomieszczenia gospodarcze, ponad nim mieści się główna kondygnacja przesklepiona gwiaździście. W południowej części niegdyś mieściła się kaplica, po której został niewielki wykusz ołtarzowy. Po środku dwa przęsła zajęte były przez refektarz. Północna część mieściła izbę zarządcy zamku. W latach 1933-34 odkryto malowidła ścienne całej kondygnacji. Niestety zostały one w znacznym stopniu zniszczone w 1945 roku i do dziś przetrwały z nich tylko nieznaczne fragmenty.
Skrzydła boczne wybudowane najprawdopodobniej nieco później połączone zostały z domem głównym ostatnią kondygnacją obronną wyposażoną w strzelnice. Dziedziniec wewnętrzny otoczony był drewnianymi krużgankami, które w powojenne odbudowie zostały zimitowane poprzez betonową konstrukcję osłoniętą drewnem. W XV wieku warownia zyskała zewnętrzne fortyfikacje z dwiema okrągłymi bastejami w kurtynie zachodniej. Dodatkowym czynnikiem militarnym była posadowiona w północno wschodnim narożu miasta średniowieczna, obronna siedziba rycerska lub wójtowska określana mianem Schlosschen.
Założenie obronne Nidzicy stanowi wyjątkowe i świadome rozwiązanie kompozycyjno-symboliczne powiązania warowni krzyżackiej z podległym jej miastem. Zamek posadowiony od wschodu założenia miejskiego stanowił przeciwwagę dla kościoła parafialnego posadowionego od zachodu. Czytelność tego związku niestety została zatarta podczas powojennej odbudowy.