Gutowo Małe

Stan obecny

Przedszkole "Polne Kwiatki".
Gutowo Małe ul. Centralna 20, 62-300 Września

Historia

Dwór z k. XIX w.
Gutowo Małe to wieś leżąca przy północno-wschodniej granicy miasta Września, granicząca od zachodu z Sokołowem, a od południa z Bierzglinem. Wydzielona została w XV w. z terenów wsi Gutowo. Powstał wówczas podział na G. Stare i G. Nowe, które to nazwy z czasem zmieniono na G. Wielkie i G. Małe. Nazw tych i tak używano w zapiskach zamiennie, podobnie jak Gutowo i Gutowy.
Pod koniec XV w. właścicielem tej wsi i Jaworowa był Jerzy Wrzesiński (dziedzic Wrześni), który w 1492 r. zapisywał po 500 grzywien posagu i wiana swej żonie Elżbiecie. Jego synami byli Maciej i Jan. Część miasta oraz G. M. należały na przeł. XV i XVI w. do Jana Mościejewskiego, w latach 20. XVI w. do Mikołaja Bardskiego, męża Anny Wrzesińskiej. (Współcześnie nazwisko to zapisujemy jako "Bardzcy", lecz w opisie będziemy używać jego oryginalnej postaci). Około 1530 r. Anna sprzedała tę część Dobrogostowi Jezierskiemu. Z czasem dobra odziedziczył ich syn - Jan Bardski, a następnie (1570) - Krzysztof Bardski. Nie znaczy to, że Wrzesińscy wymarli, po prostu miasto i okoliczne wsie były podzielone aż na cztery części. W 1500 r. dziedzicem W., Ostrowa i Nowego Gutowa był Janusz Wrzesiński, który w 1556 r. dał części G.M. swoim synom: Prokopowi, Stanisławowi i Janowi. Z tychże Prokop ożenił się z Zofią Chojeńską. Zmarł przed 1582 r. Jego synem był Janusz W., ostatni dziedzic dóbr o nazwisku Wrzesiński. W 1602 r. Janusz W. wraz z żoną Ludmiłą Słomowską ostatecznie sprzedali Gutowo Nowe i folwark w Grzybowie.
W 2. poł. XVI w. po Janie (albo Krzysztofie Bardskim) dobra odziedziczyli: Stanisław, Łukasz i Maciej B-scy. Po śmierci Stanisława w 1586 r. pozostali dwaj bracia dokonali podziału majątku. Maciej Bardski ożenił się z Anną Opalińską i mieli syna Jana. Tenże Jan Bardzki ożenił się z Elżbietą Niszczycką. Majątek od ojca dostał w 1600 r.; zmarł przed 1626 r. Dobra odziedziczył jego syn - Piotr - który w 1651 r. uczestniczył w zbiórce pieniędzy na rzecz kontrybucji wojennych, zorganizowanej przez Mikołaja Szołdrskiego, kasztelana biechowskiego, rotmistrza powiatu pyzdrskiego. Stawka wynosiła po 2 złote od domu. Jego matka, Elżbieta, zmarła w 1655 r. Żoną Piotra była Urszula Młodziejewska.
Rodzina Bardskich była właścicielami Gutowa Nowego, Zmysłowa i połowy Kleparza do 1730 r., kiedy to Michał z Wrześni Bardski, syn Piotra, sprzedał dobra Filipinie de Heyster, wdowie po Janie Franciszku Rozdrażewskim, kasztelanie międzyrzeckim. W 1732 r. Rozdrażewska była właścicielką obydwu wsi Gutowy. W latach 40. XVIII w. G.M. należało do Piotra Płończyńskiego, który miał córkę Katarzynę. Oboje występowali jako rodzice chrzestni miejscowych zarządców i posesorów, na przykład w 1744 r. nieśli do chrztu dziecko posesorów obu Chocicz - Zielińskich - Ignacego Dominika Kajetana. W 2. poł. XVIII w. posesorami wsi byli Franciszek i Teresa Pławińscy. Właścicielem był wówczas Wojciech Borzęcki, syn Jakuba i Marianny Barskiej, spadkobierca po Piotrze Borzęckim i Urszuli Młodziejewskiej. Dobra Gutowy Wielkie i Małe oraz Grzybowo, Kleparz, Bierzglin i inne, odziedziczył on po śmierci wszystkich swoich bezpotomnych wujów i ciotek. W 1774 r. sprzedawał cały ten majątek - za pomocą plenipotenta Jana Fryderyka de Szekely, kpt pruskiego regimentu konnego huzarów - gen. Pawłowi Józefowi Małachowskiemu, ożenionemu z Krystyną Zofią de Junge Jungefeldt. Szekely był kapitanem właśnie pod tymże Małachowskim. Do tej transakcji prawdopodobnie jednak nie doszło, bo jako kolejny właściciel wsi występuje w 1779 r. Ksawery Wyssogota-Zakrzewski h. Wyskota, syn Antoniego.
W 1782 r. w Gnieźnie przeprowadzono podział majątku po Zakrzewskim. Gutowy, Bierzglin, M. Gutowy, Kleparz i Sławęcin przypadły do podziału Ignacemu i Michałowi Zakrzewskim. Rok później wszystkie te wsie odkupił od brata Ignacy Zakrzewski, a dnia 24 czerwca 1789 r. sprzedał je Marcinowi Bieńkowskiemu h. Korwin, synowi Ignacego, chorążemu wojsk koronnych. Żoną Bieńkowskiego została Marianna Raczyńska. Za siedzibę wybrali sobie oni Gutowy Wielkie, gdzie na pocz. lat 90. wybudowali dwór. Dobrami w G. Małych zarządzali posesorzy - Jan i Marianna Kierscy, następnie (od 1800 r.) Feliks i Antonina Zielińscy. Dziedziczka - Marianna Bieńkowska zmarła w 1802 r. i pochowana została w kościele w Lądzie. Kolejnym posesorem dóbr był Stefan Lossa, ożeniony z Nepomuceną Grąmpczewską, a następnie Moszczeńscy. W 1815 r. we Wrześni Adam Moszczeński ożenił się z Jadwigą Esterą Grudzielską, panną mieszkająca we wrzesińskim dworze. Dziedzic Marcin Bieńkowski mieszkał wówczas w Gnieźnie na tzw. Grzybowie, gdzie zmarł w 1819 r., mając lat 59. Posesorem był wówczas Walenty Żabicki, zmarły 15 sierpnia 1821 r. Po jego śmierci majątkiem z powrotem zarządzali Moszczeńscy, a w latach 30. posesję przejął Ignacy Wendorf, ożeniony z Antoniną Szułdrzyńską. Prawdopodobnie dobra znajdowały się już wówczas w rękach niemieckich.
W 1872 r. zapisano w księdze adresowej, że właścicielem dóbr Guttowy Klein, jest "Landrath von Heydebrandt und der Lasa in Militsch". Folwark obejmował wówczas 1944 morgi, w tym 1831 m. ziemi uprawnej i 113 m. łąk. Czysty dochód gruntowy wynosił 2398 talarów. W 1885 r. Gutowy Małe leżały w pow. wrzesińskim i miały 12 domów ze 151 m-cami, w tym 147 katolików i 4 ewangelików; 2 analfabetów. Dominium obejmowało 1944 morgi, a na terenie domenalnym znajdowało się 7 domów ze 123 m-cami, w tym 111 katolików i 12 ewangelików; 6 analfabetów. Wkrótce domena należąca do króla pruskiego otrzymała nazwę Neu-Scheda, zaś folwark - Klein-Scheda. Dzierżawcą majątku w 1913 r. był Paul Sümmermann. Na 508 ha ogólnego obszaru składało się 443 ha ziemi uprawnej, 42 ha łąk, 12 ha nieużytków, 7 ha lasu i 4 ha wody. W ks. adresowej z 1913 r. pomyłkowo podane jest 618 ha obszaru. Inwentarz żywy gospodarstwa stanowiło 71 koni, 300 szt. bydła dorosłego i 73 szt. "młodzieży", czyli cielaków; 200 owiec i 350 świń. Czysty dochód gruntowy wynosił 8668 marek.
Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. niemieccy właściciele opuścili wieś. Przeszła ona pod zarząd polskiego skarbu państwa. Dzierżawcą dóbr został Florian Ozdowski. W 1926 r. ich pow. ogólna i powierzchnie składowe były identycznie jak w 1913 r. Czysty dochód gruntowy wynosił 2181 talarów. Była tu kolejka polna, a gospodarstwo specjalizowało się w uprawach buraków i hodowli świń uszlachetnionej rasy krajowej. W 1926 r. wieś miała 383 mieszkańców. Jedyne większe gospodarstwo we wsi (75 ha, czyli prawdopodobnie resztówkę po majątku) posiadał Florian Ozdowski. W Gutowych znajdowały się także świniarnia i owczarnia zarodowa. W latach 1939-45 część wiejska nazywała się Klein Gutowy, a majątek - Neu Scheda. Po wojnie dawne dobra prawdopodobnie pozostały przy Ozdowskich, o ile w ogóle wrócili. Gospodarstwa mniejsze niż 100 ha z reguły oddawano przedwojennym właścicielom. Jednak aby to ustalić, niezbędna jest wycieczka do Gutowa...
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811855 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3671_(2001)_Wreschen_1888_APP_Sygn._M.top.25-480.jpg
11780470 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3671_Wreschen_IX.1944_UW.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, fasadą skierowany na N-N/E, podpiwniczony, parterowy z mezzaninem i piętrowym, trójosiowym ryzalitem pośrodku. Wejście umieszczone centralnie, osłonięte filarowym gankiem dźwigającym balkon na wys. 1-go piętra. Poprzedzone szerokimi schodami. Wystawka góruje ponad dachem, przechodząc w elewacji południowej w analogiczny ryzalit jak w fasadzie.

Park

Park z k. XIX w. o pow. 6,15 ha (drzewostan). Cały teren ujęty lokalnymi drogami od północy, zachodu i południa, czyli łącznie z placem w części płn., stawem w narożniku płn.-zachodnim i budynkiem dworu - 8,1 ha.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011