Brześnica

Stan obecny

ANR lub własność prywatna.

Historia

Dwór z XVIII w. / k. XIX w. / pocz. XX w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1398 r., gdy właścicielem był Wojciech z Brześnicy. Wieś była gniazdem rodowym Brześnickich, spotykanych też w zapiskach jako Brzeźniccy. W 1442 r. Mikołaj i Michał, bracia niedzielni z Brześnicy mieli termin z Janem Brylem z Małej Kuczyny. Posiadali oni także Pokrzywnicę w pow. kościańskim, której połowę sprzedali w 1446 r. za 100 grzywien Andrzejowi N. W 1471 r. Michał z B. występował jako stryj Jadwigi, żony Marcina Mączki, wójta pyzdrskiego. Widocznie miał też brata Błażeja, którego synowie: Stanisław, Wojciech, Mikołaj, Maciej, Andrzej i Jan - bracia rodzeni, niedzielni, pozywani byli w 1505 r. przez Jadwigę Gorecką o zwrot 14 grzywien. Brześniccy zniknęli z historii wsi bardzo szybko, bo już w 1520 r. Dalej, do końca XVI w. wieś znajdowała się kolejno w rękach: Łukasza Kluczewskiego, Jarosława Ciosnowskiego i braci Ambrożego i Bolesława Czackich. Na pocz. XVII w. dziedziczką była Anna Czacka, następnie Nieświastowscy. W rękach tej rodziny wieś pozostawała do 1. poł. XVIII w., kiedy to dziedzicem poprzez małżeństwo z Teresą Nieświastowską został Andrzej Wyssogota-Zakrzewski. 1 lipca 1743 r. został on zabity przez własnych przyjaciół, którzy urządzili sobie najazd na dwór. W zapiskach znajdujemy fałszywą informację, że w poł. tegoż stulecia dobra kupił Antoni Skałecki, który w 1758 r. sprzedał je Stefanowi Miruckiemu, synowi Antoniego i Katarzyny Kołudzkiej, za kwotę 35,2 tys. złp. Jednak kolejnym dziedzicem został Krzysztof Zakrzewski, ożeniony z Jadwigą Nieświastowską. W 1776 r. w Brześnicy urodziła się ich córka Katarzyna. Z zapisków w Regestach wynika, że w 1778 r. królewski rotmistrz Zakrzewski ożenił się ponownie, z Faustyną z Zarembów. W 1784 r. urodził im się syn Filip Jan Wilhelm. W skład dóbr Zakrzewskich oprócz innych wsi wchodziło też Koszkowo. Dziedzic zmarł w wieku 62 lat, w 1796 r. i pochowany został w kościele gostyńskim. Majątek dzierżyła wdowa, Faustyna; przed 1800 r. zmarło jeszcze troje jej dzieci: 19-letnia Franciszka, 12-letni Hieronim i 14-letnia Nimfa Zakrzewska. W 1801 r. 24-letnia córka, Katarzyna wyszła za Jana Nepomucena Kowalskiego, a rok później urodził im się syn Apolinary Krzysztof. Do kolejnej tragedii doszło w 1803 r., gdy w dworskim stawie utonął 22-letni Felicjan Zakrzewski. W kolejnym roku Zakrzewskim urodziła się córka Marianna Nepomucena Salomea. W Brześnicy rodziły się także dzieci ówczesnych ekonomów majątku - Sułkowskich oraz rodziny leśniczego - Kurowskich. W 1813 r. Helena Zakrzewska wyszla za Józefa Drwęskiego, posesora Lubiatówka. Rok później urodził im się syn Roman August Hipolit. Były jeszcze dwie córki Krzysztofa i Faustyny - Weronika, która wyszła za Szczanieckiego z którym trzymała Głupoń, zmarła w 1818 r. i pochowana została u filipinów gostyńskich oraz Teresa zamężna za Ignacego Kurcewskiego, dziedzica Jasienia. Dziedziczka wsi, Faustyna Zakrzewska zmarła mając 70 lat, w 1823 r. Pięć lat później dobra rycerskie Brześnica zostały wystawione na licytację. Część majątku pozostała niesprzedana i pozostawała własnością Joanny Zakrzewskiej zamęznej za Berendesa, a następnie ich syna, Ottona Krzysztofa Berendesa. We wsi przez kolejne kilkadziesiąt lat przewinęło się sporo zarządców, m.in. Ulkowscy, Wilkońscy i Kraszewscy. W 1878 r. sąd w Śremie poszukiwał spadkobierców Zakrzewskich, jednak kilka lat później dobra ostatecznie przeszły w ręce Franciszka Żółtowskiego z Godurowa h. Ogończyk, ożenionego z Zofią hr. Zamoyską h. Jelita. W 1885 r. wieś stanowiła dominium w powiecie średzkim o pow. 3468 mórg. Na dobra składała się także osada Ziomek. Ich właścicielem był już wtedy syn dziedziców, Marceli Żółtowski h. Ogończyk (1850-1925), ożeniony z Ludwiką hr. Czarnecką (1859-1943). Oprócz zabudowań dworskich we wsi znajdowało się 14 domów zamieszkałych przez 206 m-ców. Żółtowscy mieli 10 dzieci: Andrzeja, Marię, Stefana, Elżbietę, Różę, Franciszka (1902-1944), Ludwika, Jana Antoniego, Antoninę i Benedykta. Majątek odziedziczył Franciszek, który był zarazem ostatnim włascicielem dworu. Żółtowscy wystawili go pod koniec XIX w. i remontowali w 1910 r. W okresie międzywojennym majątku w Brześnicy w źródłach nie znajdujemy. Zapewne został rozparcelowany, przez co nie ujęto go w księgach adresowych z tego okresu. Hrabia Franciszek Żółtowski zginął z rąk Niemców w Warszawie, dnia 15 września 1944 r. Po 2. wojnie światowej na terenie dawnego folwarku utworzono Spółdzielnię Produkcyjną.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie)
Wielka Genealogia Minakowskiego
Archiwalna oferta sprzedaży dworu w serwisie: Centrum Nieruchomości - DOMO. Stamtąd pochodzi także zdjęcie dworu.
Link: http://dom.gratka.pl/tresc/402-12009666-wielkopolskie-brzesnica.html
Prawa do opisu zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na planie prostokąta, w dłuższej osi zbliżonej do N-W / S-E, fasadą skierowany w kierunku N-E. Budynek piętrowy, nakryty czterospadowym dachem. Zniszczony w latach powojennych, bez okien i tynków.
Układ przestrzenny założenia dworskiego w znacznej mierze zachowany. Na zach. od części rezydencjonalnej znajduje się podwórze gospodarcze a na północ kolonia mieszkalna.

Park

Park z XIX w. o pow. 2,7 ha. Wraz ze stawami i terenem przeznaczonym do sprzedaży - 5,5 ha. Od południa z drzewostanem graniczą wspomniane 3 stawy, prawdopodobnie hodowlane. Na uwagę zasługują rosnące w parku pomniki przyrody: 5 dębów szypułkowych o obw. w pierśnicy 670-365 cm. Pomnikowe dęby rosną też przy drogach do Lipówki i do leśnictwa Orliniec. Na terenie wsi znajdujemy także głazy narzutowe o sporych rozmiarach "gnejs o obw. 1080 cm i wys. 130 cm, piaskowiec kwarcytowy o obw. 1330 cm i wys. 116 cm oraz granit pegmatytowy o obw. 1490 cm i wys. 135 cm" (Wikipedia).

Inne

Spichlerz, 1788 r.
Czworaki i sześcioraki, 1881-84
Figura św. Wawrzyńca, XVIII w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011