Dzierżanów

Stan obecny

Teren pod zarządem JST albo ANR

Historia

Dwór z poł. XIX w.
Dzierżanów to wieś leżąca 7 km na zachód od Krotoszyna. Pierwsze zapiski o D. pochodzą z XV w., kiedy to jej właścicielami byli Dzierżanowscy. W poł. stulecia Małgorzata z D. wyszła za Stanisława Bartoszewskiego i miała z nim synów Teofila, Jana, Krzysztofa i Stanisława. Jan Dzierżanowski był dziedzicem D. pod koniec XV w., a w 1489 r. zapisywał na poł. tej wsi po 100 złp. posagu i wiana, żonie Jadwidze. Prawdopodobnie nie mieli potomków, bo w XVI w. w zapiskach znajdujemy jedynie Wojciecha Czekanowskiego, braci Andrzeja i Stanisława z D., później długo, długo nic; Jerzego Konarskiego (1558) z żoną Anną Opalińską, Zofię z D. zamężną za Mikołaja Grzymułtowskiego (1570), Jana Grudzińskiego (1589), Kąsinowskich (pocz. XVII w.) i Zofię Zborowską zamężną za Abrahama Sieniutę. Ci byli posiadaczami ziem zawartych w trójkącie Jutrosin - Dzierżanów - Zduny, czyli m. innymi Buszkowa, Bestwina i Rud. Poza tym posiadali inne liczne dobra w woj. poznańskim, jak np miasto Kobelin, wieś Stary Kobelin i in. Później dobra te przejął Wojciech Jastrzębski, a w 2. poł. XVII w. Rafał Leszczyński, który w latach 1689/91 sprzedał je Stanisławowi Wierusz-Walknowskiemu, wojskiemu wieluńskiemu, etc..., za kwotę 65 tys. złp. Zapewne współwłaścicielem wsi był Franciszek Gałecki, który również sprzedał swoją część Walknowskiemu (w 1694 r.). Z żoną Dorotą Zawadzką h. Korzbok miał Walknowski dwie córki i pięciu synów: Antoniego, Rafała, Władysława, Michała (późniejszego księdza) i Jana Józefa. W 1708 r. bracia dokonali podziału majątku, w wyniku którego D. przypadł Janowi Walknowskiemu. Trzy lata później ten zastawił Starogród, Dzierżanów i Lipowiec, Helenie Pruszak-Bieniewskiej, wdowie po Niemojewskim i jej synom: Kazimierzowi i Janowi. Najwyraźniej odzyskał te dobra, bo w 1714 r. zapisywał na nich 4360 złp. żonie - Krystynie z Molskich. W 1721 r. sprzedał majątek Stanisławowi Umińskiemu, łowczemu wschowskiemu, za kwotę 76,6 tys. złp. Zmarł niedługo później, tak więc resztę pieniędzy odbierała od Umińskiego wdowa Molska. Mieli z Walknowskim siedmioro dzieci: Wojciecha, Antoniego, Aleksego, Ignacego, Stanisława, Anielę i Annę.
Stanisław Umiński był kasztelanem krzywińskim; z żoną Marianną Sędzicką miał syna Stanisława, zaś z drugą żoną - Anną Gzowską - synów: Józefa, Marcina i Antoniego. Byli oni, jak to się wówczas mówiło, heretykami, czyli wyznania luterańskiego. Józef został nawet proboszczem luterańskiej kapituły w Kaliszu. W 1737 r. wszyscy bracia sprzedali swoje części Marcinowi Umińskiemu, który jeszcze w tym roku umarł, tak więc dobra pozostały przy księdzu Józefie i Antonim U-kich. Wprawdzie obu braci pozywała wdowa po Marcinie - Eleonora Gorzeńska, jednakowoż niczego to nie zmieniło, a rok później Antoni (ks. Józef podążył w ślad za bratem Marcinem) sprzedał dobra Kazimierzowi Sokolnickiemu h. Nowina. Ten dość chętnie zaślubił wdowę Eleonorę i miał z nią córkę Mariannę Annę. Ok. 1740 r. ożenił się ponownie, z Katarzyną Wierusz-Walknowską, z którą mieli pięcioro dzieci: Celestyna (1745-1819) ożenionego z Urszulą Łoś-Golińską, Pawła Benedykta (ur. 1746), ożenionego z Antoniną Budziszewską h. Grzymała; Jadwigę zam. za Borzęckiego, Jana Nepomucena Torpeta (1753-1798) oraz Katarzynę, zam. za Franciszka Budziszewskiego. Paweł był dziedzicem dóbr w 2. poł. XVIII w. a 1773 r. zapisywał Budziszewskiej 24 tys. złp. posagu żonie - Antoninie Budziszewskiej. Pięć lat później ta dostała jeszcze obiecane przez ojca (Jana B., stolnika) 16 tys.
Kazimierz S. w 1779 r., na krótko przed śmiercią, podzielił dobra pomiędzy synów. Celestynowi dał swoje Rzemiechowo, zaś Nepomucenowi - Dzierżanowo. Żoną Nepomucena została Krystyna Suchorzewska h. Zaremba, a w 1783 r. urodził się w Krotoszynie ich syn Felicjan. Posesorami wsi byli w tym czasie Wyganowscy. W latach 80. XVIII w. Nepomucen Sokolnicki wybudował we wsi nowy dwór, wzmiankowany w 1785 r. Był on konsyliarzem konfederacji targowickiej, a później powstańcem kościuszkowskim. Miał z Krystyną łącznie jedenaścioro dzieci: Feliksa (1775-1825), Józefa (1776-1846), Julię Zuzannę, Helenę, Paulinę, Konstantego (1784-1787), Felicjana (1784-1784), Marcelinę, Marcjannę, Katarzynę oraz Mariannę. W latach 1789-90 odsprzedał dobra bratu Pawłowi, jednak zabieg ten miał chyba na celu uniknięcie płacenia podatku, bo już w 1792 r. Nepomucen ponownie występuje w zapiskach jako dziedzic Dzierżanowa. Ponadto na przeł. XVIII i XIX w. w zapiskach znajdujemy posesorów Kordaszewskich i ekonoma Głażewskiego. Jednym z kolejnych dziedziców był Stanisław Karczewski, zmarły w 1883 r. Po nim dobra przeszły w ręce Chełkowskich.
W 1885 r. Dzierżanów stanowił wieś, gminę z kolonią Kamionka oraz dominium, w skład którego wchodziło pustkowie Baran. We wsi znajdowały się 22 domy ze 165 m-cami, w tym 13 ewangelików; 63 analfabetów, zaś na terenie domeny 5 domów ze 159 m-cami, w tym 20 ewangelików; 56 analfabetów. Dobra miały 1892 morgi obszaru i należały do Franciszka Chełkowskiego (1839-1893), syna Józefa i Stanisławy Szczerskiej, ożenionego w 1867 r. z Felicją Wężyk h. Wąż. Dziedzic urodził się w Kuklinowie, zaś gimnazjum kończył w 1860 r. w Ostrowie. Po ojcu odziedziczył Starygród, a później kupił Dzierżanów, Lipówiec i Czarnysad. Miał z Felicją syna Józefa, ożenionego z Marią Donimirską h. Brochwicz. Młodzi Chełkowscy mieli łącznie (w okresie 1899-1922) aż czternaścioro dzieci: Franciszka, Jana, Szczęsnego, Bogumiłę Marię, Wandę, Zofię, Wojciecha, Mariana Krzysztofa, Stanisława, Michała, Janinę, Halinę, Edmunda Dersława oraz Andrzeja.
W 1926 r. właścicielem 481,5-hektarowych dóbr był Józef Chełkowski. Na obszar ten składało się 347,25 ha ziemi uprawnej, 83,31 ha łąk i pastwisk, 36,85 ha lasu, 12,69 ha nieuzytków i 1,4 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 1113 talarów. Majątek posiadał własną gorzelnię. W 1930 r. wieś leżała w pow. koźmińskim i miała 393 m-ców. Był tu także wiatrak należący do J. Ptaka oraz karczma J. Piatryasa. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Denchenau. Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11825286 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4270_(2419)_Bosatschin_nnv8xdv_BN_Sygn.ZZK_S-4_136_A.jpg
11814154 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4270_Bozacin_X.1944_McM87610.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór nie istnieje, usytuowany był w północnej pierzei podwórza gospodarczego, tuż obok (po str. wsch.) długiej obory, która stoi tu do dzisiaj, a do wejścia prowadziła półkolista aleja dojazdowa, otaczająca klomb przesłaniający widok na budynki gospodarcze. Budynek był parterowy i nakryty dachem dwuspadowym, fasadą skierowany na południe, z piętrowym ryzalitem zwieńczonym trójkątnym frontonem. W miejscu tym na mapie sat. widoczna jest jeszcze kupka gruzu.

Park

Park krajobrazowy o powierzchni 4,43 ha. (przed 1945 r.), podzielony bezimienną (obecnie) strugą, która na pocz. XX w. nosiła nazwę Juden-B. Obecnie południowa cześć parku (przy zabudowaniach gospodarczych) to głównie łąki i nieużytki, natomiast północna część z zachowanym drzewostanem ma ok. 3,21 ha powierzchni. Dawna kompozycja jest nieczytelna; zachowały się szpalery grabowe, przy bramie rośnie dąb o obw. w pierśnicy 340 cm; w cz. płd.-zach parku znajduje się dawny staw.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011