Kruczyn

Stan obecny

Teren prywatny albo JST.
Dwór (oficyna) ze zdjęcia głównego - własność prywatna.

Historia

Dwór z pocz. XX w.
Kruczyn to wieś leżąca w odległości 8 km na płd. zachód od Nowego Miasta nad Wartą. Jej nazwę dawni skrybowie zapisali pod postaciami: "Crosthyno", "Kruczyno", "Kroczyno", czy też "Korczyno". Po raz pierwszy "Kruczyno" w zapiskach grodzkich i ziemskich pojawia się w latach 60. XV w., czyli nieco później niż sąsiedni Chromiec. Strona UG w Nowym Mieście n. W. znajduje pierwszą wzmiankę w roku 1417. Chętnie skorzystamy ze źródła tej informacji...
Obie te wsi razem wchodziły skład dóbr nowomiejskich i leżały w pow. kościańskim. Zakładając, że wzmianki dot. Kruczyna należącego w poł. XV w. do Kolnickich dotyczą opisywanej tu wsi, to w 2. poł. XV w. Kruczyno musiało dzielić się na dwie duże, niezależne od siebie dziedziny. Nie znajdujemy powiązania Kolnickich z Kroczyńskimi ani Rozdrażewskimi. Tak więc informacje dot. Kolnickich odnotowujemy jedynie dla formalności, podejrzewając, że mogą one dotyczyć wsi o podobnej nazwie położonej znacznie dalej na wschód, nieistniejącej obecnie. Wspomniani Kolniccy byli dziedzicami: Kolnicy, K., Chwałkowa i pustek Lgota (Ligotha). W 1469 r. Paweł Pachotha zapisywał na poł. dóbr dziedzicznych z bratem Świeborem, 100 grzywien posagu i tyleż wiana swej żonie Małgorzacie. Tenże Pachota sprzedawał wieś wyderkafem, czyli z zastrzeżeniem prawa wykupu i tym sposobem przez K. przewinęli się Niemierzyccy i Andrzej (Andree) Świączyński (1480). Część K. po Świeborze odziedziczył jego bratanek Mikołaj. Po śmierci stryja Pawła, w 1493 r. zapisywał on żonie Helene Świączyńskiej po 115 grzywien posagu i wiana. Rodzina Kolnickich zniknęła z zapisek dot. Kruczyna w 1. poł. XVI w.
Wieś była gniazdem rodowym Kroczyńskich (ew. Kruczyńskich), oprócz których na pocz. XVI w. współwłaścicielami K. byli Rozdrażewscy h. Szeliga. W poł. tegoż stulecia znajdujemy tu Jadwigę Kruczyńską z synem Marcinem. W 1558 r. Marcin zapisywał po 100 grzywien posagu i wiana swej żonie Dorocie Łaskawskiej. W tym czasie inna część wsi należała do Cucharskich (Kucharskich) spod Nakła, spadkobierców Hiacynta Rozdrażewskiego. Z kolei Kroczyńscy sprzedali część K. Stanisławowi Manieckiemu. Współdziedzicem wsi był także w tamtym czasie Jan Pierzchleński, który w 1571 r. swoją część sprzedał Hieronimowi Rozdrażewskiemu, dziedzicowi Nowego Miasta. Trzy lata później uczynił to także Andrzej Kroczyński, sprzedając swe części dziedziczne w K. Rozdrażewskiemu. W kolejnych latach Kroczyńscy znikają z zapisek. Ród ten wymarł lub porozjeżdżał się po Wielkopolsce. Niewiele też znaczył i do nadmiernych nie doszedł godności.
Pod koniec XVI w. właścicielem części wsi był Hieronim Rozdrażewski, zaś na pocz. XVII w. także Stanisław Grodzicki i na części Rozdrażewskich - Wojciech oraz jego siostry: Helena, żona Jerzego Szyszkowskiego oraz Dorota, żona Jerzego Kretkowskiego h. Dołęga. Obie te niewiasty w latach 20. XVII w. sprzedały swe części wsi Hieronimowi R., wówczas kasztelanowi międzyrzeckiemu. Ten w 1631 r. sprzedał wszystko swojemu nepotowi - Hiacyntowi Rozdrażewskiemu. Siostra Hiacynta - Dorota - była żoną Jana Cucharskiego. Mieli liczne potomstwo, które partycypowało w spadku po Hiacyncie. Głównym spadkobiercą tegoż był Łukasz Rozdrażewski i to jemu Cucharscy posprzedawali swoje części dóbr.
W 1660 r. miały miejsce liczne transakcje, umowy i cesje, w efekcie których dobra nowomiejskie przeszły na Krzysztofa Grzymułtowskiego, kasztelana poznańskiego. Główną "sprawczynią" tego stanu rzeczy była Marianna Rozdrażewska, która odziedziczyła dobra po Łukaszu R. (zm. ok. 1660). Notabene to ona najwięcej dała Katarzynie Grzymułtowskiej, zaś ta sprzedała wszystko Krzysztofowi. Na Kruczynie pozostała jedynie "oprawa" Katarzyny Pawłowskiej, wdowy po Rozdrażewskim.
Grzymułtowski w 1661 r. zapisywał na nowo pozyskanym majątku po 60 tys. złp. posagu i wiana swej żonie Aleksandrze Cecylii Leszczyńskiej, córce podkanclerza Bogusława L. Swoje dobra, czyli Boguszyn, Kruczyn, Chramiec i młyn Borowiec sprzedawał wyderkafem, m. innymi Piotrowi Nieżychowskiemu h. Pomian w 1665 r. Niedługo później sprzedał je "normalnie", Franciszkowi Grabskiemu h. Pomian, jezuicie, który z kolei w 1695 r. dał wieczyście dobra nowomiejskie (w tym Kruczyn) Janowi Grabskiemu, sędziemu grodzkiemu nakielskiemu.
Na pocz. XVIII w. Nowemiasto, Laskówkę, Kozią Wolicę, etc... odziedziczyli synowie Franciszka Grabskiego i Heleny Bronikowskiej: Piotr i Stanisław. Po podziale majątku w 1724 r. klucz nowomiejski otrzymał Stanisław Grabski. Jego żoną była Katarzyna Umińska h. Cholewa. W 1754 r. sprzedali oni majątek Michałowi Sczanieckiemu h. Ossoria, piszącemu się z Łagowca, za kwotę 105 tys. złp.
Sczaniecki ożeniony był z Krystyną Bojanowską h. Junosza, z którą mieli synów: Bogusława i Ksawerego. W 1769 r. dziedzic postanowił przekazać majątek starszemu synowi, za dość sporą kwotę 350 tys. złp. Na pocz. XIX w. Sczanieccy wybudowali we wsi dwór, wzmiankowany w 1820 r., gdy umarła w nim Teresa Leśnikowska, zapewne jakaś ciotka dziedziców. Po tym roku zapiski o wsi Kruczyn w Regestach się urywają, czyli wieś najprawdopodobniej opustoszała lub straciła na znaczeniu, gdyż nawet nie ma jej w bardzo dokładnej ks. adresowej z 1872 r. W międzyczasie założono tzw. "Olędry Kruczyńskie", gdzie w 1829 r. Faustyn Zaworski ożenił się z Honoratą Teklą Różańską. We wspomnianej wyżej Księdze nie odnotowano Kruszyna ani Chromca, natomiast jest Boguszyn należący do Ludwika Sczanieckiego, liczący wówczas 4766 mórg, w tym aż 3383 mórg ziemi uprawnej. Również "Słownik Geograficzny..." nic nie mówi na temat folwarku, czy właścicieli dóbr, znajdujemy tu jedynie informację, że wieś K. leżała w powiecie pleszewskim i miała 13 domów ze 109 m-cami, w tym 106 katolików i 3 ewangelików; 55 analfabetów. W Olędrach Kruczyńskich było 20 domów i 229 m-ców, w tym 11 ewangelików; 102 analfabetów. Tak więc dopiero pod koniec lat 80. / pocz. 90. XIX w. wieś stała się własnością Kennemannów z Klęki, a później rodziny von Jouanne. Szczegółowo opisujemy te rodziny na stronie obiektu Klęka w naszym katalogu.
Pod koniec XIX w. majątek otrzymał nazwę Kirchdorf, zaś reszta wsi, rozciągająca się w kier. wschodnim od dworu, nadal nosiła nazwę Kruczyn (ew. Krutschin), z dop. "Dorf". Sąsiedni folwark Chromiec, czyli Kromitz, otrzymał nazwę Kleinbach. Obydwa leżały wówczas w pow. jarocińskim i wchodziły w skład dóbr rycerskich Boguszyna, a wraz z nim - majętności Klęka. W księdze adresowej z 1913 r. nie podano inf. dot. folwarku Kirchdorf. Jest jedynie ogólna wielkość majątku "Bogushin" - 1254 ha, w tym 991 ha ziemi uprawnej. Właścicielem całości dóbr był wówczas Otto Jouanne z Klęki, a zarządcą folwarku w K. - niejaki Dobers z Falkstätt. Na pocz. XX w. dla mieszkańców wsi wybudowano szkołę, ok. 300 metrów na wschód od folwarku. Wzniesiono też nowy dwór dla zarządców, zapewne w miejscu starszego budynku. Po wyzwoleniu Polski w 1920 r., aż do stycznia 1945 r. folwark pozostawał w rękach rodz. von Jouanne. Niestety ani Kruczyn, ani Chromiec nie występują w najpopularniejszej "Księdze Adresowej Gosp. Rolnych..." z 1926 r. Z kolei w "Księdze Adresowej Polski..." z 1926 r. widnieje jedynie Kruczynek - wieś i gmina w pow. jarocińskim, licząca 298 m-ców. Był tam kowal J. Pohl i sklep z towarami różnymi M. Wosińskiego. Na mapach z okresu 2. wojny światowej wieś nosi nazwę jak w okresie do 1919 r. - Kirchdorf, jedna z nielicznych, którym nie zmieniono nazwy podczas reformy administracyjnej III Rzeszy w 1943 r. Po wojnie Kruszyn wraz z reliktami folwarku stał się typową wsią rolniczą.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Gminny Portal Internetowy, Nowe Miasto nad Wartą, link: https://www.gmina-nowe-miasto.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&menu=140&strona=1&sub=11
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811890 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3969_(2201)_Xions_1911_APP_Sygn._M.top.25-94.jpg
11813557 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3969_Xions_X.1944_APP_Sygn._M.top.25-265.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Późnoklasycystyczny dom (zapewne dawna oficyna) ze zdjęcia głównego stanowiła fragment płn. pierzei podwórza gospodarczego, zaś nieistniejący dwór - wschodniej, czyli wznosił się przy zach. granicy parku, a fasadą skierowany był w stronę podwórza - na zachód. Droga dojazdowa do dworu prowadziła od północy. Układ przestrzenny zespołu jest całkowicie przeobrażony, głównie na skutek wyburzenia zabudowy gospodarczej i powojennej rozbudowy wsi.

Park

Pozostałości parku z XIX / pocz. XX w. o pow. 0,15 ha. Niewielki ten fragment parku zachował się jedynie w płd. części założenia. Przed 1945 r. zajmował on prostokąt o pow. 0,8 ha opierający się od północy o drogę i od zach. o nieistniejący dwór.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011