Gąsawy

Stan obecny

Stan własności nieznany; ANR albo J.S.T.
Stan techniczny zły.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Gąsawy to wieś granicząca od strony wschodniej z miastem Szamotuly. Po raz pierwszy wzmiankowana w źródłach w 1482 r., kiedy to Katarzyna Raciborska, wdowa po Władysławie z Danaborza, kasztelanie i staroście nakielskim, zapisywała czynsz mansjonarzom kolegiaty w Szamotułach, na wsi Popowo i folwarku "Gąnssawa". Już w 1493 r. nazwę wsi zapisano we współczesnej postaci - Gąsawy, zaś jej właścicielami zostali synowie Katarzyny: Jan starszy i Jan młodszy. Rok później zapis czynszu dla mansjonarzy powtórzył Jan Starszy. Kwoty tego czynszu wynosiły z reguły po kilka grzywien, zaś cała kwota (dana na wyderkaf) - 100 tzw. kóp. Na pocz. XVI w. starostwo nakielskie dostał po ojcu Jan (starszy) i w 1510 r. po raz kolejny ponowił czynsz dla kanoników w Szamotułach. Miał on syna Andrzeja, który z czasem podzielił dobra, a mniejsze części posprzedawał. Wśród współwłaścicieli znaleźli się np. Tuczeńscy z Wedla i Jan z Kościelca, starosta nakielski i tucholski. W poł. XVI w. Gąsawy i Popówko stały się własnością Łukasza, hrabiego z Górki, wojewody poznańskiego. Większość swych dóbr hrabia puszczał na wyderkaf (sprzedaż z prawem odkupu) i tak też się stało w 1570 r., kiedy tymczasowym posiadaczem Gąsaw stał się Mikołaj Łącki h. Korzbok, kasztelan kamieniecki. Po dziewięciu latach Górski już na poważnie sprzedał dobra, zaś nabywcą został Jakób (!) Rokossowski, który w 1580 r. płacił pobór od 2 zagrodników i "colonus" od 1 pługa. Zachowaliśmy oryginalną pisownię imienia dziedzica, jednak faktem jest, że w niektórych źródłach można znaleźć je z "u" otwartym. Po Jakóbie dobra odziedziczył jego syn Jan, a na pocz. XVII w. Gąsawy częściowo wróciły do Łąckich. Po licznych procesach Piotra i Mikołaja Łąckich z Rokossowskimi (synami Jana), definitywnie stracili oni swoje prawa do tej wsi. W 1616 r. Andrzej R. sprzedał G. (i inne dobra) Annie Głebockiej, żonie Stanisława Węgierskiego. Kilkanaście lat później ich syn - Świętosław Węgierski - sprzedał G., Nowąwieś, oba Piotrówka i Jastrowie oraz części Kempy i Podlesia, Aleksandrowi i Stanisławowi Kostkom ze Sztemberka. Stanisław wzmiankowany był dziedzicem Gąsaw w poł. XVII w. Zmarł na wieść o tym, że Polskę najechali Szwedzi. W okresie "potopu" Gąsawy była prawdopodobnie wyludnione, bo zapiski o wsi pojawiają się ponownie dopiero w 1683 r., gdy zmarł "dobrodziej" miejscowego kościoła - Wojciech Zbijewski h. Rola. Zbijewski był wówczas dzierżawcą majątku, zaś dziedzicami ponownie Łąccy. W 1702 r. Jan Łącki, kasztelan kaliski, sprzedał Gąsawy Władysławowi Konstantemu Kąsinowskiemu (synowi Jana), staroście wałeckiemu. Kąsinowski nie mieszkał we wsi, lecz puścił ją w dzierżawę. W XVIII w. popularną formą umowy dzierżawnej była tzw. "tenuta". W Gąsawach tenutariuszami dóbr zostali Jan Gliński z żoną Marianną Komierowską.
Władysław Kąsinowski ożeniony był z Joanną Lichnowską, z którą mieli co najmniej dwóch synów: Franciszka i Karola. W 1730 r. Karol odkupił G. od ojca, jednak w kolejnych latach również brat stał się współposiadaczem dóbr. W zapiskach z tego okresu pojawia się multum nazwisk posesorów, dzierżawców, ekonomów, etc., jednak z racji na objętość opisu ograniczymy się do samych dziedziców. Później pojawia się także sześciu synów Franciszka (jego brat - Karol - zmarł bezpotomny): Józef, Wojciech, Kazimierz, Walenty, Antoniego i Bartłomiej. Ok. 1770 r. sprzedali oni Kępę i Gąsawy Janowi z Dembian Dembińskiemu, stolnikowi bracławskiemu, ożenionemu z Teofilą Dorpowską. Ciż mieli synów: Ignacego, Józefa i Jana Nepomucena oraz córeczkę, zmarłą w wieku 5 lat. Niedługo później wyzionął ducha także dziedzic, zaś niepocieszona wdowa w lipcu 1782 r. wyszła za Wojciecha Koszutskiego h. Leszczyc. Wkrótce dochody z folwarku pozwoliły Koszutskiemu na budowę nowego dworu. Posesorem G. został Józef Cieński, zm. w 1790 r. we dworze i pochowany w Szamotułach u reformatów. Rok później Koszutska postanowiła dać Gąsawy synom, zaś sama poszła z mężem gospodarować na folwarku Kepa. Synowie dogadali się tak, że dziedzicem zostanie Józef, a dwaj pozostali będą brać od niego pensję. Jednak jeszcze w 1791 r. Jan Nepomucen zmienił zdanie i sprzedał swoją część wsi Wojciechowi Sadowskiemu.
Trzeci rozbiór Polski nie wpłynął na bieg życia w Gąsawach, a w 1799 r. 30-letni wówczas Józef Dembiński postanowił się ożenić. Wybranką została 24-letnia Marjanna Lniska ze Śmiłowa. Dwa lata później, w sierpniu 1801 r. w Kępie zmarła matka - Teofila - którą (tradycyjnie) pochowano u reformatów w Szamotułach. Siedem lat później w Gąsawach szalała febra, która zabrała kolejno: dziedzica Józefa (16 lipca), jego przyjaciela Filipa Lniskiego który przyjechał tu odpocząć po służbie wojskowej (28 lipca) i we wrześniu dziedziczkę, 40-letnią Marjannę. Brat dziedzica - Ignacy Dembiński - umarł w lipcu 1809 r.

Po Dembińskich właścicielami G. byli Kierscy h. Jastrzębiec. W poł. XIX w. we dworze dóbr Gąsawy, Józef Kierski ożenił się z Michaliną Węgierską h. Wieniawa. W 1856 r. urodziła się tu ich córka Eugenia Antonina Emilia. Ponadto mieli córkę Wandę zamężną za Wincentego Józefa Kospath-Pawłowskiego i syna Emanuela (1862-1940), ożenionego z Cecylią Rychłowską h. Nałęcz. Po urodzeniu syna, Józef Kierski podjął decyzję o budowie nowego dworu, wokół którego założono (przekomponowano?) park. Jednak Kierskiemu nie było dane zrealizować wszystkich zamierzeń i zmarł na paraliż, w wieku 43 lat, rankiem 19 lipca 1870 r. Po jego śmierci majątek nabył Tadeusz Szołdrski, który wkrótce (ok. 1880) sprzedał Gąsawy Władysławowi Gromadzińskiemu. Gromadzińcy nie byli "Niemcami", którą to informację powielają popularne portale turystyczne i pseudoencyklopedyczne, tylko zniemczoną szlachtą polską i od 1. poł. XIX w. tytułowali się "von Gromadzinscy". Dotyczy to zresztą tylko odnogi tej rodziny - właścicieli Przyborówka, w którym siedzieli od ponad 50 lat (ew. kilku okolicznych majątków).
W 1885 r. na Gąsawy składały się dobra stanowiące domenę o pow. 1076 mórg oraz kolonia z 3 domami i 28 m-cami wyznania katolickiego, w tym 12 analfabetów. Na terenie dominalnym znajdowało się 7 domów z 91 m-cami, w tym 3 ewangelików i 1 żyd (pozostali - katolicy); 39 analfabetów. Zapewne aż do wyzwolenia Polski (1920) wieś znajdowała się w rękach sukcesorów Gromadzinskich. Później właścicielem 285-hektarowego majątku został Tadeusz Tomaszewski. W 1926 r. czysty dochód gruntowy podawany do wyliczenia podatku wynosił 1515 talarów. Na ogólny areał składało się 255 ha ziemi uprawnej, 25 ha łąk i pastwisk oraz 5 ha nieużytków. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli krów oraz reprodukcji uznanych nasion zbóż i ziemniaków. Po 2. wojnie światowej majątek został zabrany i rozparcelowany przez Skarb Państwa Polskiego. W okresie powojennym w budynku dworu mieściły się mieszkania. Obecnie budynek jest w kiepskim stanie technicznym.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik Historyczno-Geograficzny Ziem Polskich w Średniowieczu, Instytut Historyczny P.A.N.;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteka Kórnicka P.A.N.;
Wielka genealogia Minakowskiego "Wielcy.pl", Marek Jerzy Minakowski;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych woj. Poznańskiego, 1926;
Geoportal;
Mapster:
11812080 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3365_Samter_1940_APP_Sygn._M.top.25-980.jpg
5450 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3365_Samter_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!
tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie kwadratu, piętrowy i podpiwniczony, fasadą skierowany na północ, o zróżnicowanej, zwartej bryle. Wejście do którego prowadzą szerokie, wysokie schody ujęte stopniowanymi murkami, umieszczone jest w szerokiej ścianie szczytowej, zwieńczonej trójkątnym frontonem. Fronton stanowi zarazem zakończenie dwupołaciowego dachu budynku.
Od strony południowej dobudowano do dworu tzw. "ogród zimowy", na dachu którego znajduje się taras. Tamże, w płd.-wschodnim narożniku znajduje się trójkondygnacyjna, kwadratowa wieża.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego jest w znacznej mierze zachowany, nie licząc wyburzenia 2-3 budynków, zmiany przeznaczenia pozostałych i niewielkich zmian przebiegu dróg wewnętrznych.

Park

Park krajobrazowy z 2. poł. XIX w. o pow. 4,165 ha. Park nie posiada wydzielonej dz. ewidencyjnej, lecz wraz z pozostałościami zespołu dworskiego znajduje się w obrębie dużej dz. rolnej nr ...26/3. Cały park zachowany jest w dawnych granicach i po oczyszczeniu dość czytelna byłaby jego dawna kompozycja przestrzenna. Jest to dobrze widoczne szczególnie z góry (Geoportal), gdzie korony różnogatunkowych drzew sugerują przebieg dawnych parkowych alei. Także duża część parkowych traktów zachowała się do czasów obecnych, szczególnie w części południowej.

Inne

Zabudowania folwarczne, pocz. XX w.
Zabudowania kolonii mieszkalnej, pocz. XX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011