Kikowo

Stan obecny

Stan własności nieznany.
Stan techniczny - dobry.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Kikowo to wieś leżąca 26 km na zachód od miasta Szamotuły i 11 km na północ od Pniew. Po raz pierwszy wzmiankowana w 1387 r. jako Kykowo. Była wówczas wsią szlachecką, a jako pierwszego dziedzica znajdujemy Szymona z K. W latach 1387-99 występuje tu Jakub (Jakusz), którego w 1387 r. pozywał Sędziwoj Psarski. Dalej mamy Błażeja (okres 1391-1405), Piotra (okres 1391-1423) i tegoż brata - Macieja (okres 1396-1399). W latach 1397-1410 z K. pisała się też Zofka oraz Nasław (czy też Nacław) Kikowski, wicewojewoda poznański, asesor sądowy w Kościanie, który w 1403 r. wygrał proces o 10 grzywien z Wojciechem z Chrzypska Małego. W 1399 r. z K. pochodził Jan, zwany Dziurka, który pod Poznaniem napadł na podróżującego wozem Jana z Czarnkowa. Ukradł mu obydwa konie, pół grzywny w gotówce i odzienie warte pół grzywny. Stąd też później ów biedak przezwany został Janem "Gołym".
Przedmiotem licznych sporów był las dębowy, rosnący pomiędzy K. a Zajączkowem oraz uprawy chmielu na granicy tychże wsi. W latach 1421-22 miały miejsce sprawy sądowe pomiędzy Wincentym z Zajączkowa a Piotrem z Kikowa oraz pomiędzy (tym samym?) Piotrem Kikowskim, Dobiesławą i Drogosławą (dziedzicami K.) a Wawrzyńcem z Zajączkowa. Ponadto wieś musiała być podzielona na kilka działów, bo w 1. poł. XV w. w zapiskach występuje zbyt dużo przeróżnych postaci, zaś niemożliwe jest, aby w tak krótkim czasie nastąpiła zmiana pokoleniowa. Tak więc w 1425 r. mamy aż dwóch Mikołajów (jeden zwany "Kotek"), Jana, który w 1428 r. toczył spór z Anną z Kłodziska, Filipa (1429) oraz Parysa (albo Parzysza) w 1430 r. W 1425 r. ciż dziedzice zeznawali, iż nie są patronami kościoła w Chrzypsku Wielkim.
Część wsi wraz z młynami zwanymi "Janków Młyn" i "Olszowiec" ok. 1430 r. nabył od Kikowskich Wincenty Nojewski. W 1449 r. dokonał on zamiany części gruntów z Wyszakiem z Gnuszyna. Wyszakowi przypadła część wsi leżąca pomiędzy granicami części zw. "Niewstąpie" i wsi Grzybno, rzeczką zwaną "Kociana Stara" i granicami Chrzypska Wlk i Nojewa, aż do gaci Zapłotnego Młyna. Słowo "Gać" oznacza tu zaporę zrobioną z chrustu i gałęzi oraz zwykłej ziemi. Wspomniana dziedzina "Niewstąpie" nazywana było także "Poświątnym", gdyż w 2. poł. XV w. należała ona do plebana. Chłopów z Kikowa surowo karano za wypasanie bydła na tych terenach. W 1461 r. oficjał poznański Mikołaj Sobocki wyliczył, ze kościół poniósł na tym 3 grzywny straty, zaś winnych po wymierzenie kary odesłał do dziedzica. W tym czasie we wsi był już folwark, o którym wspomina zapiska z 1463 r., kiedy to Marcin Nojewski zapisywał posag i wiano żonie Annie. W 1472 r. podzielił się on Kikowem ze swoim bratem Wojciechem, a przy okazji odkupił od niego za 30 grzywien połowę placu (siedliska, zapewne z dworem), "z ogrodem, sadem i stawami rybnymi w Nojewie". Wieś musiała być naprawdę duża, bo w pewnym okresie jej część nazywano "Kikowem Małym". Na tej części w 1476 r. siedział Jan, któremu Stefan Ciesielski postanowił sprzedać konie i rynsztunek wojenny po zmarłym synu Tomaszu. Współdziedziców było tak dużo, że zarówno Nojewo, jak folwark w Kikowie, podzielone były na 10 części. Po jednej z nich miał nawet dziedzic z Żydowa - Jan Biały "de Szroczkowo". W latach 80. XV w. we wsi było jeszcze dwóch Janów: Przestankowski (z Przystanek) i Gnuszyński (z Gnuszyna), który w 1492 r. zapisywał żonie Katarzynie po 100 kop posagu i wiana. Synami dziedzica z G. byli Andrzej, Mikołaj i Krzysztof, którzy odziedziczyli połowę K. na pocz. XVI w. Druga połowa znalazła się w rękach Anny Nojewskiej i jej synów: Mikołaja, Jan i Marcina.
Nojewscy, Kikowscy oraz Przestankowscy siedzieli tu przez kolejne kilkadziesiąt lat i robili to samo, co zwykła robić szlachta w okresie staropolskim, głównie sprzedawali, wyderkowali i wzajemnie wymieniali się dobrami. W 1563 r. ze wsi płacono pobór od 3 i pół łanu oraz karczmy dorocznej, a w 1580 r. Janusz Przestankowski od 7 półłanków, kwarty roli oraz 3 zagrodników. W tamtym czasie we wsi pojawili się także dziedzice Rybna: Andrzej, Mikołaj i Kasper Rybieńscy.
Oprócz wspomnianego Janusza, rodzinę Przestankowskich reprezentowali: Hieronim (zwany także Jaroszem), Andrzej i Dobrogost (Bonawentura). W czwartek "po D. Exaudi" a.d. 1580 r. (święto Zesłania Ducha Świętego - przyp.), "podano do ksiąg", że opiekunowie panny Doroty Lipnickiej wydadzą ją za Hieronima P., a na połowie działu - jaki dostanie on z podziału z braćmi - oprawią jej 1000 zł posagu i dadzą wyprawkę 100 zł. Ponadto Przystankowski miał dostarczyć żonę do grodu, w celu zapisania jej części dóbr na Lipnicy, w osadzie Rudki i w pustkach Szczepice. Młodszy brat - Andrzej P. - w 1589 r. ożenił się z Zofią Śremską, której na swojej części wsi miał oprawić 800 zł. posagu. Pieniądze te dostał od teścia, jednak dwa lata później dorzucił Zofii także wiano w wys. 850 złp. Później zmarła żona - Hieronima, a pod koniec XVI w. ożenił się on ponownie, z Agnieszką Pierską. Zapewne z pierwszej żony pochodzili synowie: Maciej i Marcin. Z kolei Andrzejowi i Zofii urodził się syn Stanisław, zaś sam Andrzej wyzionął ducha ok. 1616 r.
W latach 20. XVII w. Przystankowscy sprzedali wieś Maciejowi Śremskiemu, po którym odziedziczył ją syn Piotr. Ten w 1639 r. zapisywał na połowie wsi 3 tys. złp. posagu żonie, Annie Sośnickiej. W latach 40. przewinął się przez wieś Gorzycki, jednak nie poświęcimy mu większej uwagi, albowiem w 1647 r. Piotr Śremski wraz z małżonką sprzedali Kikowo - Stanisławowi Watta-Skrzydlewskiemu h. Samson. W międzyczasie kupili Oporowo od Piekarskich, dokąd obiecali zabrać matkę, ale dopiero jak się urządzą. Skrzydlewski pojawił się w Kikowie wraz z synami, którym sprzedał na wyderkaf folwark Budy leżący obok K. Jednak nie zabawili oni tu zbyt długo, bo już w 1653 r. Stanisław Skrzydlewski sprzedał Kikowo Dobrogostowi Belęckiemu. Kolejny dziedzic nie dał się wykurzyć ze wsi Szwedom i mieszkał tu wraz z żoną Zofią Maniecką i synem Maciejem, któremu sprzedał wieś w 1684 r., za sumę 15 tys. złp. Maciej S. dość szybko sprzedał dobra Franciszkowi Tutkowskiemu, zaś ten Zygmuntowi Bronikowskiemu, synowi Świętosława.
W 1690 r. Bronikowski ożenił się z Anną, pochodzącą z rodu Mogir a Logan, której oprawił 15 tys. złp. posagu, odebrane od ojca panny młodej - Michała M. a L. Być może to niespokojne czasy były przyczyną, że żaden z właścicieli nie zagrzał na dłużej miejsca w Kikowie? Już w 1695 r. Bronikowscy sprzedali wieś Janowi Fryderykowi Brudzewskiemu, zaś ten w 1701 r. - Kasprowi Fryderykowi Zaydlicowi, synowi Joachima Fryderyka Z. Po dziewięciu kolejnych latach Zaydlitz sprzedał Kikowo Pawłowi Krzysztofowi Konarskiemu, za kwotę 31 tys. złp. W 1717 r. syn Pawła - Jan Krzysztof Konarski - ożenił się z Anną Katarzyną Sakówną. W dniu 24 września tegoż roku, do Kikowa zajechał przyszły teść - Jerzy Henryk von Sack, z którym spisano po niemiecku kontrakt małżeński, wg którego Jan miał dać przyszłej żonie 24 tysiące złp., oprawione na połowie swojego Bielejewa w pow. poznańskim. Konarscy najwyraźniej mieli sympatie proniemieckie i trzymali się w kręgu rodzin zniemczonych bądź posiadających pruskie szlachectwo. Posesorem zastawnym Kikowa był w 1. poł. XVIII w. Fryderyk Otton Zeydlitz. Z kolei wśród ich przyjaciół byli np von Nieżychowscy z Psarskiego. Jan Krzysztof Konarski miał brata Jana Fryderyka, który odziedziczył dobra w latach 30. XVIII w. W 1737 r. tenże Jan sprzedał Gnuszyn, Kikowo i Bielejewo, Rafałowi Bnińskiemu, kasztelanowi śremskiemu, za kwotę 140 tys. złp. Zacny kasztelan - posiadacz trzech kluczy majątkowych w Wielkopolsce - w 1768 r. podzielił całe dobra pomiędzy synów: Stanisława, Łukasza i Ignacego. Kikowo, Nojewo, Grzywno, etc..., przypadło średniemu synowi - Łukaszowi. W tym niespokojnym dla Polski okresie, ludzie pokroju Bnińskich, którzy trzymali się blisko Stanisława A. Poniatowskiego i często "rzucali mu się w oczy", mogli liczyć na przeróżne korzyści i zaszczyty. Łukasz B. otrzymał od króla starostwo sokolnickie, a niedługo później order świętego Stanisława. Pod koniec lat 70. sprzedał Kikowo Franciszkowi z Łagowca Sczanieckiemu h. Ossoria, podczaszemu i sędziemu surogatowi w grodzie poznańskim. Sędzia ożeniony był z Ludwiką Łącką h. Korzbok, z którą mieli synów: Ignacego, podkomorzego królewskiego; Michała oraz Dominika. Dwaj młodsi w 1779 r. - czyli w okresie kiedy zmarł ojciec - byli członkami gwardii kadetów koronnych, w randze podporuczników. Po śmierci Sczanieckiego wdowa sprzedała Kikowo Augustynowi Bardzkiemu, którego żoną była Anna z Chlebowskich. W Kikowie urodził się i zmarł ich synek - Paweł Eremita (1783-1785).
Po III rozbiorze Polski majątek przeszedł w ręce niemieckie. Od ok. 1850 r. należał do rodziny Richter, która w 1875 r. wybudowała tu opisywany dwór. W 1885 r. Kikowo stanowiło domenę z folwarkiem o pow. 4333 mórg oraz gminę w pow. szamotulskim. Na dominium składało się także Nojewo, leśnictwo Grzywno oraz Dąbrowo. Były tu łącznie 32 domy z 436 m-cami, w tym 330 katolików i 106 ewangelików; 225 analfabetów. Majątek posiadał gorzelnię i młyn parowy. Richterowie przetrwali okres 1. wojny światowej, powstanie wielkopolskie i okres międzywojenny. W 1926 r. pod zarządem Margareth (Małgorzaty) Richter dobra liczyły 544 ha, w tym 235 ha ziemi uprawnej, 35 ha łąk i pastwisk, 172 ha lasów, 6 ha nieużytków oraz 6 ha wody. Dobra posiadały własną gorzelnię, a do oszacowania podatku gruntowego wykazywano 937,1 talarów tzw. "czystego dochodu".
W 1930 r. Kikowo stanowiło obszar dworski w pow. szamotulskim i liczyło 219 mieszkańców. Na jego terenie znajdował się warsztat kołodziejski W. Olejniczaka i kuźnia M. Bąka. W okresie 1939-45 wieś nosiła nazwę Richthausen; folwarkowi Nojewo pozostawiono jego nazwę, natomiast wieś Nojewo przezwana została - Neuthal. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczno-Geograficzny Ziem Polskich w Średniowieczu, Instytut Historyczny P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
5445 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3363_Klodzisko_1940.jpg
5446 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3363_Klodzisko_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, w dłuższej osi W-E, fasadą zwrócony na płd., podpiwniczony, parterowy z mezzaninem, nakryty łagodnym dachem dwuspadowym. W pięcioosiowej fasadzie znajduje się centralnie umieszczony wgłębny portyk z dwoma kolumnami, dźwigający belkowanie i trójkątny fronton z oculusem. Fronton poprzedzony jest schodami na całej szerokości, ujętymi stopniowanymi murkami. Od strony zach. parterowa przybudówka.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego jest w znacznym stopniu zachowany. Niewielkie zmiany zaszły jedynie w płd.-zachodniej części podwórza gospodarczego.

Park

Park z 2. poł. XIX w. o pow. całkowitej 4,82 ha, z czego dawny sad (część wschodnia parku) liczył przed 2. wojną św. 1,44 ha. Obecnie ta część stanowi łąkę i podzielona jest na niewielkie działki rekreacyjne.

Inne

Zabudowania gospodarcze, k. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011