Zakrzewko

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z poł. XIX w.
Zakrzewko to wieś leżąca 35 km na zachód od centrum miasta Poznania. Pierwsze pisane wzmianki o wsi pochodzą z pocz. XV w. kiedy to stanowiła niewielki klucz majątkowy z pobliskim Niewierzem. Początkowo zwana była Zakrzewem albo Zakrzejewem, zaś nazwa Zakrzewko pojawiła się w zapiskach z 2. poł. XVI w. Dziedzicami Z. w 1422 r. byli Bodzanta (Bodzęta) i Michał z Niewierza, synowie Wichny i Marcina. Bodzęta (zwany tez Bożantą) z żoną Agnieszką mieli synów: Sędziwoja, Mikołaja i Dobrogosta. Tąż Agnieszkę w 1434 r. pozywał pleban z Dusznik, o "dwie ćwierci mesznego z 2. łanów pustych w Turkowie i o dwie ćwierci żyta z dwóch łanów sołectwa w Zakrzewie". Tak więc przy okazji dowiadujemy się, że we wsi było sołectwo, które zyski odprowadzało dla plebana.
Dziedzice dość wcześnie zaczęli posługiwać się nazwiskiem Niewierskich, zaś pieczętowali się herbem Nałęcz. Posiadali także liczne wsi w pow. kościańskim i poznańskim, m.in. pobliskie Śliwno. W 1462 r. Mikołaj i Chebda (czwarty brat???) Niewierscy sprzedali Ś. Wincentemu Sierakowskiemu. Sędziwój N. miał żonę Katarzynę, a z nią dwóch synów: Mikołaja i Stanisława. Katarzyna w 1481 r. była już wdową, a na swoich wsiach (m.in. Wierzbnie) zapisywała 8 grzywien czynszu (od sumy głównej 100 grz.), księdzu Stanisławowi zwanemu "Bogdanek", na erygowanie ołtarza w Kamionce. Z kolei Dobrogost miał żonę Jadwigę, której w 1485 r. zapisywał na Z. 300 zł. posagu i tyleż wiana. W tym samym roku synowie Katarzyny dali swoje części Z. i Niewierza swojemu stryjowi Dobrogostowi. Córkami tegoż D., czyli kuzynkami panów Niewierskich były: Katarzyna, która wyszła w 1494 r. za Dobrogosta Brodzkiego, a ten zapisał jej 100 grz. posagu i t. wiana oraz Małgorzata, zamężna za Jana Dokowskiego z Suchego Dokowa (ob. jest to wieś Dakowy Suche). Obie panie dostały także od rodziców części dóbr, czyli Niewierza, Z. i Bukowca.
Zapewne braćmi w.w. pań (synami Dobrogosta) byli Bodzanta Bonifacy i Sędziwój, bracia niedzielni, dziedzice Zakrzewa. W 1505 r. Sędziwój Niewierski zamordował z Pakosławiu syna Jana Więckowskiego - Mikołaja, za co był pozywany do sądu, jednak zmarł zanim doszło do rozprawy. W tej sytuacji Więckowski pozwał o zadośćuczynienie brata S. - Bodzantę, którego skazano w 1506 r. na zapłatę 60 grzywien tzw. "główszczyzny". Jako, że obwiniony pieniędzy nie zapłacił, Więckowskiemu oddano jakieś tam grunta w Niewierzu. W 1513 r. dziedzic ożenił się z Anną Golińską, której zapisywał po 240 grzywien posagu i wiana. W kolejnym roku dowiadujemy się, że miał on także siostrę - Dorotę - zamężną za Jana Przetockiego, której zapłacił za należne jej części wsi. Niewierscy aż do śmierci Bonifacego (w 1560 r.) spokojnie rządzili Zakrzewkiem, ale także Goliną, wsiami: Kolno, Spławie, Błozina i innymi. Po śmierci męża, Anna Golińska przekazała swą oprawę na N. i Zakrzewku córce Zofii, zaś całe dobra zięciowi - Melchiorowi Polickiemu.
W 2. poł. XVI w. dziedziczkami wsi były: Anna zamężna za Jana Żylickiego i Zofia (córka Dobrogosta), zamężna za Sebastiana Zbyszewskiego. Zbyszewska była płatniczką poboru w 1580 r., od 8 łanów osiadłych, 2 osadników i 2 komorników. W 1581 r. dziedzice Niewierza i Zakrzewka zamienili się dworami, placami i ogrodami. Zamiany dokonali wspomniani wyżej Zbyszewscy - z Anną Niewierską, której doradzali przyjaciele: Jan senior i Jan junior Gorzyccy. Oficjalnym dziedzicem po Annie i Janie Żylickich został syn Adam, ożeniony z Barbarą Rostworowską. Z kolei u Zbyszewskich dobra odziedziczył Piotr, który w 1599 r. zapisywał na N. i Zakrzewku 2500 złp. wiana żonie Zofii Pogorzelskiej. W 1600 r. Adam Żylicki sprzedał swoją część majątku Aleksandrowi Rozdrażewskiemu, miecznikowi poznańskiemu. Dwanaście lat później to samo uczynił Piotr Zbyszewski, sprzedając swoje części Andrzejowi Bronikowskiemu. W zw. z tym jego żona Zofia skasowała oprawę na tych wsiach. W latach 20. XVII w. na części Rozdrażewskich gospodarzyli synowie Aleksandra: Stanisław i Krzysztof Rozdrażewscy, głównie puszczając te ziemie na wyderkaf. Niebawem właściciela zmieniła część Bronikowskiego, którą ten sprzedał Maciejowi Swinarskiemu. Po tymże Macieju odziedziczyli synowie: Adam i Wojciech Swinarscy, którzy w 1635 r. sprzedali dobra Krzysztofowi Rozdrażewskiemu. Po śmierci Macieja jego żona - Zofia Biegańska urodziła syna - Jana Dominika.
Krzysztof Rozdrażewski h. Szeliga, podstoli poznański, ożenił się z Dorotą Suchorzewską, z którą mieli czterech synów: Hieronima, Stanisława, Konstantyna oraz Franciszka. Po śmierci Krzysztofa (ok. 1653 r.), Jan Swinarski sprzedał resztę swoich ziem w N. i Zakrzewku tymże czterem braciom Rozdrażewskim. Najstarszy z nich - Stanisław - obrał drogę duchowną i został protonotariuszem apostolskim. Zapewne siostrą tychże braci była Konstancja, zamężna za Macieja Białęskiego. Na skutek przeróżnych transakcji i przekazywania praw do majątku, Białęski został prawowitym dziedzicem N. i Zakrzewka, które odziedziczył po nim (ok. 1686 r.) syn Dobrogost, sędzia ziemski poznański.
Dobrogost Belęcki (czy też Białęski? A może to różne nazwiska?) miał syna Jana, ożenionego z Teresą Żółtowską h. Ogończyk oraz kilka córek: Annę, Katarzynę, Franciszkę oraz Jadwigę. Po śmierci Jana, Teresa wyszła za Jakuba Nieżychowskiego h. Pomian i wspólnie zarządzali dobrami w Niewierzu jako posesorzy. Dziedziczką N. i Z. została zaś (na pocz. XVIII w.) najmłodsza ich córka - Jadwiga - która wyszła za Jana Antoniego Bojanowskiego h. Junosza. Tak więc w latach 20. oficjalnym dziedzicem stał się Jan Bojanowski, pełniący wówczas funkcję podstolego kaliskiego. W latach 30. został on także prezesem sądu kapturowego w Poznaniu. Z Jadwigą mieli jedyną córkę Petronellę, zamężną (w 1733) za Macieja Sokolnickiego h. Nowina. Ten tradycyjnie dostał dobra w wianie, a w latach 40. XVIII w. był już podstolim kaliskim. Zmarł 8 czerwca 1764 r., a 19-go pochowano go w klasztorze reformatów szamotulskich. Zaledwie rok później, niemłoda już Petronella Sokolnicka postanowiła powtórnie wyjść za mąż, a przyszłemu mężowi - Bartłomiejowi Niegolewskiemu h. Grzymała - zapisała na N. i Zakrzewku sumę 45 tys. złp. W kolejnych latach Niegolewski otrzymał od króla starostwo powidzkie. W latach 70. i 80. ekonomem we wsi był Stanisław Woyciechowski z żoną Marianną, zaś tenutariuszem (posesorem) Marcin Bąkowski z żoną Franciszką. Później posesję tych dóbr objęła ich córka Barbara z mężem Wojciechem Bogusławskim. W 1780 r. Niegolewski wraz z żoną sprzedali Niewierz i Zakrzewko - Marcelemu (Marcelinowi) Nieżychowskiemu h. Pomian. Ten zmarł w N. dnia 23 listopada 1788 r. i pochowany został u reformatów w Poznaniu.
Począwszy od przełomu XVIII i XIX w., we wsi wzmiankowani są jedynie posesorzy Bogusławscy, a następnie
Zawadzcy (lata 20-te). W latach 1827-30 we wsi umierali kolejno synowie Zawadzkich (wszyscy nie osiągnąwszy 1 roku): Michał, Nikodem i Kazimierz. Prawdopodobnie z tego powodu rodzina opuściła wieś i więcej się tu nie pojawiła. Dobra przeszły zapewne w ręce niemieckie, a ok. połowy XIX w. kupili je hrabiostwo Tyszkiewiczowie h. Leliwa. Dla zarządców majątku wybudowano tu w poł. XIX w. obecny dwór. W latach 60. we wsi pojawili się kolejni polscy posesorzy: Józef Grabski h. Pomian z żoną Heleną Broeker. Rodziły się tu ich córki: Stanisława Wiktoria oraz Leonorata Kazimiera.
W 1888 r. Zakrzewko dzieliło się na wieś gospodarczą i folwark wchodzący w skład dóbr Niewierza. We wsi o pow. 129 ha znajdowało się 21 dymów ze 190 m-cami, a na obszarze dworskim 4 dymy z 81 m. Były tu także dwie szkoły - dla dzieci katolickich i protestanckich. Hrabina Tyszkiewicz sprzedała majątek pod koniec XIX w. Zakrzewko kupił Rudolf Miechowski, zmarły w wieku 74 lat, dn. 7 sierpnia 1908 r. Majątek odziedziczyły jego dzieci - rodzeństwo Rudolf i Helena Miechowscy. Byli oni wyznania ewangelickiego i należeli do kościoła Ewangelicko - Augsburskiego w Dusznikach. W 1913 r. Miechowscy rozbudowali dwór o boczne skrzydła i wieżę, a także werandę ze schodami. W 1926 r. dobra Zakrzewko miały 425 ha obszaru (tyle samo co Niewierz, który dokupili Miechowscy), w tym 390 ha ziemi uprawnej, 10 ha łąk i pastwisk, 1 ha lasu, 24 ha nieużytków. W celu wyliczenia podatku gruntowego, do urzędu skarbowego wykazywano kwotę 1097 talarów tzw. czystego dochodu. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Brachhof. Miechowscy mieszkali tu do końca wojny, po czym zostali zmuszeni do opuszczenia majątku. Dawne dobra przejął Skarb Państwa Polskiego. Pod koniec XX w. dwór przeszedł w ręce prywatne.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
KUIK - Historia rodu: http://www.kuik.info.pl/szajkowski_wladyslaw.php
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemysłu..., 1926;
Geoportal;
Mapster:
5588 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3564_Duschnik_1940.jpg
11780460 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3564_Duschnik_IX.1944_UW.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na planie prostokąta, fasadą skierowany na płn. z niewielkim odchyleniem wschodnim, parterowy, podpiwniczony, nakryty dachem dwuspadowym krytym dachówką, mieszczącym mieszkalne poddasze. Od zachodu parterowa przybudówka, nakryta dachem płaskim krytym papą. W płn.-wsch. narożniku wieża z czworobocznym, spiczastym dachem, na szczycie którego bociany założyły ogromne gniazdo. Od tej też strony dwór przechodzi w wyższą część, piętrową, zaś piętro posiada dodatkowy balkon, lekko cofnięty w stos. do wieży, po jej zachodniej stronie. Od południa na połączeniu brył widoczna jest trójkątna facjatka (widok sat.).
Wejście główne poprzedzone jest bardzo oryginalną werandą zwieńczoną półkoliście i doświetloną oknami po bokach i nad głównym wejściem. Nad werandą góruje jednoosiowa wystawka zwieńczona trójkątnym frontonem. Pomimo braku spektakularnych dodatków architektonicznych, dwór można by nazwać neorenesansowym. Ciekawe jest np zwieńczenie wieży, w postaci czterech trójkątnych szczytów, umieszczonych po bokach jej dachu.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego jest w znacznej mierze zachowany. Zburzono jeden z budynków gospodarczych płd. pierzei, częściowo przebudowano też pozostałe.

Park

Park z XIX / XX w. o pow. 1,776 ha. Park znajduje się w przedwojennych granicach i wykracza nieco na północ (pas drzew o szer. 15-20 metrów), poza współczesną działkę ewidencyjną nr ... 29/3. Współcześnie za park błędnie bierze się też teren rozciągający się na zachód od parku, który przed wojną stanowił podmokłe nieużytki z dwoma stawami. Po 1945 r. bagna osuszono, a teren ten zarósł krzakami i drzewami liściastymi. Wysechł nawet północny ze znajdujących się tam stawów. Opis niniejszy dot. terenu na dz. nr ...29/1, który parkiem dworskim NIE BYŁ. W samym parku na uwagę zasługuje pomnikowy dąb szypułkowy o obw. w pierśnicy 320 cm. Z dawnej kompozycji przestrzennej zachowały się szpalery drzew rosnące po bokach szerokiej alei prowadzącej z dworu na północ, w kierunku podwórza gospodarczego. We wsi znajduje się także aleja wierzbowa, prowadząca z Zakrzewka do wsi Sędziny.

Inne

Chlew i obory z poł. / k. XIX w.
Relikty bramy wjazdowej

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011