Tarchalin

Stan obecny

Budynek zaniedbany. Własność JST albo ANR.
Częściowo zamieszkały przez byłych pracowników PGR.

Historia

Dwór z poł. XIX w.
Tarchalin to wieś leżąca 1,5 km na północ od Bojanowa. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1435 r., kiedy to Ludka z Radomicka sprzedała T. braciom z Gościejewic - Janowi i Jakubowi, synom Piotra. Pieczętowali się oni herbem Ciołek. Przez cały XV i XVI w. nazwa wsi występuje w zapiskach głównie w postaci Tarchalino.
W 1436 r. w.w. bracia uznali za współwłaściciela T. - Piotra Wilkowskiego z Wilkowa Niemieckiego (ob. Wilkowa Leszczyńskiego). W 2. poł. XV w. właścicielem wsi był Kasper z Leszna, podkomorzy kaliski, który w 1481 r. sprzedał ją wyderkafem Pawłowi Wilkowskiemu. W tym samym roku Wilkowski zapisywał na połowach dóbr po 250 zł. posagu i wiana swej żonie Katarzynie. Po zakończeniu umowy wyderku, wieś wróciła do Leszczyńskiego. Dal on ją później Rafałowi z Leszna (bratu), marszałkowi dworu królewskiego, a ten ok. 1495 r. wykupił wieś z zastawu.
Na pocz. XVI w. we wsi siedziały córki Katarzyny Lasockiej: Barbara, Anna i Katarzyna, które wygnał Jan Kokorzyński (ich brat). Przegrał on proces w 1510 r. i musiał zapłacić karę 8 skojców. Taż Anna zamężna była za Jana Siedlnickiego. Wszyscy oni byli spadkobiercami Barbary Lasockiej, a w 1513 r. jedyną właścicielką stała się Anna, która kupiła część wsi od Kaspra Donina Krosińskiego i jego siostry Anny - żony Oswalda Czamera. W 1521 r. Anna dała Tarchalin swoim synom: Kasprowi i Stanisławowi Siedlnickim. Kasper miał córkę Annę, która wyszła za Łukasza Rydzyńskiego; w roku 1546 dał on Tarchalin temuż zięciowi (genero suo) tytułem spadku. Rydzyński ponadto zapisał Annie 1500 złp. posagu i t. wiana na 1/2 swoich pozostałych dóbr, czyli Kłody, Tarnowej, Jarogniewic, Gorzyc, Gorzyczek i Kowalewa. Rydzyński pisał się z miejscowości Werbno, a pieczętował herbem Wierzbna.
W 1563 r. wieś miała 7 łanów, 10 komorników, wiatrak, karczmę i 1 rzemieślnika. Dziesięcinę z 5 i pół łanu płacono (w 1564) po 14 groszy fertonow, biskupom poznańskim (do klucza krobskiego). W 1581 r. wielkości poboru nieznacznie się zmieniły; wieś płaciła od 4 łanów osiadłych, 6 zagrodników, 6 komorników w tym 2 z bydłem, owczarza z 50 owcami oraz 2 wiatraków dziedzicznych. Po Łukaszu Rydzyńskim T. odziedziczyli synowie: Jan i Łukasz, którzy w 1579 r. dokonali podziału majątku. Wieś Tarchalin otrzymał Jan R. a po jego śmierci przeszła ona na brata. W 1594 r. Łukasz zapisał 18 złp. czynszu rocznego (od sumy łącznej 300 złp.) dla przytułku biednych w Rydzynie.
W 1613 r. Anna Rydzyńska (siostra Łukasza?) wyszła za Abrahama Ciświckiego i miała z nim ośmioro dzieci: Piotra, Władysława, Stanisława, Franciszka Hjacynta, Zofię, Helenę, Jadwigę i Krystynę. Z tychże Zofia wyszła za Piotra Łaszcza ze Strzemielca, dziedzica licznych dóbr w płd. Wielkopolsce, a Jadwiga za Łukasza Górskiego z Miłosławia. Ok. 1640 r. dobra Rydzyna z przyległościami zasadniczo należały do Abrahama C., ale też jego synów: Piotra - proboszcza w Zbąszyniu, sekretarza królewskiego i Władysława - dworzanina i pokojowca króla Władysława IV Wazy. Ostatnimi dziedzicami z tego rodzeństwa, na Rydzynie, Kłodzie, Tarchalinie, etc., byli Piotr, Stanisław i Franciszek w poł. XVII w. Choć w okresie szwedzkiego "potopu" zapiski o T. znikają z Regestów, przypuszczamy, że Ciświccy lub ich potomkowie siedzieli tu jeszcze co najmniej kilkanaście lat.
W 1661 r. wieś płaciła plebanowi w Gołaszynie po 6 ćwierci owsa i żyta z folwarku, zaś kmiecie dawali po 2 korce żyta i owsa miary leszczyńskiej. Pod koniec XVII w. w Tarchalinie pojawił się Dominik Łętkowski, ożeniony z Marianną Gębicką. W 1697 r. wydzierżawili oni dobra Sebastianowi Bojanowskiemu h. Junosza. Na pocz. XVIII w. dziedzic dostał (za zasługi) kasztelanię brzezińską. Z Marianną Gębicką miał on synów: Stefana i Macieja. Na przestrzeni lat 20. i 30. XVIII w. puszczali oni Tarchalin w dzierżawę - Krzysztofowi Dzierżanowskiemu h. Gozdawa. W 1737 r. Maciej Łętkowski wydzierżawił T. Ignacemu Naramowskiemu. Ignacy najwyraźniej został z czasem dziedzicem dóbr, zaś gdy jego córka Konstancja wyszła za Ludwika Błociszewskiego h. Ostoja, ten przejął dobra T. w wianie.
W 1786 r. w Tarchalinie odbył się podział majątku, do którego stanęli m. innymi: Marianna z Łętkowskich zamężna dwukrotnie (Dąbrowska, Byszewska), Tekla z Potockich - żona Franciszka Byszewskiego i inni. Skomplikowane opisy dot. zastawów, cesji i in. pominiemy, w każdym razie ustalono, że właścicielką jest córka Macieja Łętkowskiego - Marcjanna - zam. za Józefa Byszewskiego oraz Tekla, córka Katarzyny Potockiej. Po wzajemnych rozliczeniach między paniami, Tarchalin stał się własnością Tekli i jej męża Franciszka Byszewskiego, który w 1787 r. sprzedał majątek Janowi Pruskiemu h. Leliwa, synowi Wojciecha i Marianny Suchorskiej.
Po III rozbiorze Polski wieś przeszła w ręce niemieckie, zaś posesorem Tarchalina został Franciszek Pruski, ożeniony z Franciszką Rytelską. W 1805 r. zastąpił go Wojciech Szczawiński, a w 1809 r. Mikołaj Radoszewski, który zaślubił Annę Teklę, córkę Marianny z Myszkowskich Szynalskiej. Okolo 1810 r. w Tarchalinie wzniesiony został dla Radoszewskich nowy dwor, wzmiankowany w 1812 r. z okazji chrztu syna posesorów - Ludwika Wawrzyńca Jakuba. W 1819 r. właścicielem wsi został Józef Janicki, ożeniony z Marianną Rydzyńską. Posesję majątku przejął wówczas Jan Szczepkowski, ożeniony z Joanną de Lüke. W 1821 r. urodził się i zmarł (6 m-cy) ich syn Stanisław Adalbert. W roku kolejnym na świat przyszło drugie ich dziecko - Teodor Karol. Po Szczepkowskich posesja majątku przeszła na Franciszka Żychlińskiego h. Szeliga, ożenionego z Ludwiką Budziszewską. W 1835 r. w T. urodziła się ich córka Walentyna Franciszka Nepomucena, a rok później Kazimierz Zygmunt Stanisław (zm. 22.I. 1837).
Kolejną właścicielką Tarchalina była Barbara Rydzyńska (córka Franciszka R. i Józefy Kwileckiej), zamężna 1-o v. Hendell, która w 1843 r. wyszła za 26 lat młodszego od siebie Karola Sewerego Fritscha z Bojanowa, syna Stanisława i Eleonory Kunkel. Z pierwszego męża Antoniego H. miała ona córkę Józefę Antoninę Olimpię, która w 1845 r. wyszła za Tomasza Lekszyckiego, ekonoma z Potrzebowa. W poł. (2. poł.?) XIX w. wieś sprzedano w ręce księcia Hatzfeldta z zamku Trachenberg na Śląsku. Dobra T. miały 1116 mórg, w tym 952 morgi ziemi uprawnej, 158 m. łąk, 71 m. lasu i 2 m. wody, zaś cz. dochód gruntowy szacowano na 1049 talarów.
W 1888 r. Tarchalin leżał w pow. krobskim i dzielił na część wiejską i dworską. We wsi znajdowało się 18 domów ze 111 m-cami, w tym 99 protestantów i 12 katolików, zaś na terenie dworskim 5 domów z 56 m-cami, w tym 34 protestantów i 22 katolików. Dobra miały 264 ha obszaru, w tym 206 ha ziemi uprawnej, 25 ha łąk i 16 ha lasu. Pod koniec XIX w. zyskały miano "dóbr rycerskich" - Rittergut i weszły w skład majętności Gościejewice (Gusswitz). W 1913 r. T. miał 298 ha, w tym 187 ha ziemi uprawnej i 39 ha łąk. Czysty dochód szacowano na 3409 marek. Właścicielem dóbr był Wilhelm Reinecke, zaś zarządcą Hermann Versen. Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. niemieccy właściciele opuścili wieś, którą zapewne wykupił skarb państwa. W 1926 r. majątek miał 317,4 ha i należał do Komunalnego Związku Kredytowego w Poznaniu (adres: ul. 27 grudnia 8). Na obszar ten składało się 234,6 ha ziemi uprawnej, 47,6 ha łąk i pastwisk, 32,3 ha lasu, 1,9 ha nieużytków i 0,9 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 1220,1 talarów. W 1930 r. wieś liczyła 180 m-ców. W części wiejskiej znajdowała się karczma należąca do R. Dehnela. W latach 30. znajdujemy tu (w Regestach) Jana Donimirskiego, lecz trudno powiedzieć, czy był on wówczas posiadaczem ziemskim. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Tarche. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. W latach 50. utworzono tu Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo przez rząd Jana Krzysztofa Bieleckiego w 1991 r. Po likwidacji PGR-ów dawne gospodarstwo najprawdopodobniej przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, obecna ANR.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
6794 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4266_Bojanowo_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór klasycystyczny, w stylu tzw. "polskim". Budynek wzniesiony na nierównomiernym, wydłużonym rzucie, z dobudowaną dodatkową częścią od strony wschodniej, połączoną z nim parterowym łącznikiem. Korpus dworu jest parterowy i nakryty wysokim dachem łamanym. W elewacji płd.-zachodniej, czyli fasadzie, znajduje się portyk kolumnowy wielkiego porządku, zwieńczony trójkątnym frontonem.

Park

Park z XX w. o pow. 2,6 ha. Zmierzona powierzchnia obejmuje drzewostan, który odróżnia się składem od mieszanego lasu rozciągającego się dalej na zachód, dzięki czemu można sądzić, że był to teren zagospodarowany przez użytkowników. Natomiast nie był to typowy park dworski o regularnej kompozycji, lecz raczej ogród, bazujący na naturalnym drzewostanie. Wynika to z dokładnych oznaczeń na niemieckich mapach archiwalnych. Ponadto na płd. od dworu znajdował się niewielki fragment sadu, pozostałe zaś sady rozciągały się po drugiej stronie drogi, aż do zabudowań gospodarczych i miały tam ok. 1,3 ha. Dalej na południe od tego sadu rozciągał się liściasty las, obecnie na dz. ewid. nr ...63/9.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011