Stęszew

Stan obecny

Pozostałości.

Historia

Zamek "Pańska Góra".
Stęszew to miasto leżące nad rzeczką (kanałem) Samicą, w odległości 11 km na płn. zachód od Mosiny. Pierwsza wzmianka o wsi, zapisanej jako "Stessewo", pochodzi z 1315 r., aczkolwiek kościół istniał tu podobno już w 1298 r. i był siedzibą parafii świętego Mikołaja. Zapewne również wtedy wybudowany został opisywany zamek, na wzniesieniu położonym lekko na południe od grodu. Około 1370 r. Stęszew otrzymał prawa miejskie. W 1458 r. wystawił 6 żołnierzy pieszych na wyprawę malborską. W latach 1373-76 z S. pisał się Przedpełk; między 1397 a 1423 - Mościc, kasztelan poznański, a w latach 1429-32 jego syn, również Przedpełk. W latach 1446-68 dziedzic Mikołaj (z Bnina) nazywał już siebie Stęszewskim; wybudował on na miejscu starego kościoła nową świątynię i w roku 1468 r. wyjednał podniesienie jej do godności kolegiaty z 5 mansjonarzami. W 1460 r. uposażył także szkołę w S. Kolejni dziedzice mieszkali jednak w Bninie, więc posługiwali się nazwiskiem Bnińskich. W 1552 r. kolegiata straciła swoją rangę i kościół stopniowo popadał w ruinę, został wyremontowany i rozbudowany dopiero w XVIII w.
Po Bnińskich dziedzicami miasta byli Myjomscy. W 1545 r. Piotr M. zapisywał po 700 zł. posagu i wiana żonie, Barbarze Pogórskiej. Część dóbr należała do jego brata Macieja i siostry Nawojki. W poł. XVI w. część majątku sprzedali oni z prawem odkupu Łukaszowi Gułtowskiemu, dziedzicowi Racatu. W 1580 r. syn Piotra M. - Wacław - wziął kolejne pieniądze od Gułtowskiego, pod zastaw miasta. Synami Łukasza G. byli Wacław i Łukasz. W 1590 r. na swojej części St., Wacław G. zapisywał po 2 tys. złp. posagu i wiana żonie Zofii Bojanowskiej. Swoje części mieli tu także Walentyn Gosławski oraz Wojciech, Jakub i Stanisław Dąbrowscy.
Prawa do dóbr miała też córka Piotra Myjomskiego - Zofia - zamężna za Andrzeja Bujakowskiego i jej kuzyn - Stanisław M. W 1595 r. sprzedali oni swoje części Bartłomiejowi Pawłowskiemu. Na pocz. XVII w. części te odziedziczył syn Bartłomieja - Bartłomiej Pawłowski, zaś drugą część - wdowa Gułtowska, zamężna za Stanisława Rusockiego. Jej synem z Wacława był Jan, który w 1623 r. sprzedał swe części Stanisławowi Bronikowskiemu, synowi Baltazara. Ten dziewięć lat później sprzedał swą część tj. Stęszew i cz. wsi: Chraplewo, Trzcielno, Dębno W. oraz Witownia - Janowi Szołdrskiemu, dziedzicowi Szułdr.
Około 1640 r. właścicielem St. został Hieronim z Pigłowic Maniecki, podsędek poznański ziemski. Z żony Marianny Rydzyńskiej miał on syna Macieja Stanisława oraz córkę Teresę. W 1653 r. sprzedał dobra Łukaszowi Blińskiemu, synowi Walentego. W 1665 r. córka tegoż i Marianny Boguckiej - Agnieszka - wyszła w St. za Marcina Tańskiego, pisarza kcyńskiego. Druga córka - Teresa - wyszła za Franciszka Szczypierskiego. Owdowiała przed rokiem 1681, kiedy to sprzedała majątek (w tow. stryjów Boguckich) Janowi (piszącemu się z Łagowca) Sczanieckiemu, synowi Jana, za kwotę 74 tys. złp. W 1692 r. tenże Jan Sczaniecki sprzedał stęszewski klucz dóbr, Janowi Romanowi Broniszowi, podczaszemu kaliskiemu, za kwotę 123 tys. złp. Kolejny dziedzic pisał się z Paradyża; zmarł w dniu 14 stycznia 1708 r. w Poznaniu i pochowany został w Stęszewie. W 1719 r. dołączył do niego brat - Piotr, kasztelan kaliski.
Jan Bronisz miał córkę Dorotę (1692-1773), która ok. 1720 r. wyszła za Jana Antoniego Radomickiego h. Leszczyc i miała z nim troje dzieci: Franciszkę, Annę i Augustyna. Radomicki zmarł w 1728 r., a rok później Dorota wyszła za Stanisława Wincentego ks. Jabłonowskiego z Jabłonowa h. Prus (III) (1694-1752). Z tego związku pochodziło dwoje dzieci: Maria Klementyna zamężna za Józefa ks. Lubomirskiego oraz Antoni Barnaba ożeniony z Anną ks. Sanguszko-Kowelską h. Pogoń Litewska, a następnie z Teklą Czaplic ze Szpanowa h. Kierdeja. "Litanię" wnuków Jabłonowskich pominiemy, jako nieistotnych dla niniejszego opisu.
We wrześniu 1704 r. Stęszew został złupiony przez szwedzkiego generała Meyerfelda. Między innymi zabito wówczas panów Raczyńskiego, Świerskiego, Łochyńskiego i Jana Symańskiego. Za czasów Radomickich w Stęszewie wybudowano dwór, w którym rodziły się ich dzieci oraz zawierano liczne śluby, nie tylko dziedziców, ale i pracowników majątku, np. w 1730 r. Jana Pakscińskiego i Anny Petrykowskiej, dwórki. W 1726 r. Jan Radomicki wyremontował też podupadający kościół. Z kolei drugi mąż Doroty, książę Jabłonowski, chętnie występował jako ojciec chrzestny, np w 1753 r. przy chrzcie Józefa Antoniego, syna zarządców Wróblewskich.
W 1759 r. miasto zajęli Prusacy, lecz musieli się cofnąć przed Rosjanami. Dwa lata później ponowili atak i m.in. zburzyli rosyjskie magazyny. Kilka lat później odbił je gen. Drewicz. Na komisarza dziedziczki, która zazwyczaj przebywała w Racocie, wyznaczono Teodora Łukaszewicza. W 1771 r. Dorota J. dokonała zdecydowanej przebudowy kościoła, przez co utracił on swój barokowy charakter. W dniu 28 października 1772 r., ok. godz. 21.30 wybuchł wielki pożar, ponoć od świeczki zostawionej w stajni przez sługę nocującej tam pani Bilawskiej. W mieście spłonęło 75 domów, natomiast kościół został uratowany. Następnego dnia przyjechał książę i nadał obywatelom miasta zwolnienie z podatków na kolejne osiem lat.
Dorota z Broniszów Radomicka / Jabłonowska zmarła w Racocie dnia 15 listopada 1773 r. Dobrami w Stęszewie, Racocie i Tomicach w imieniu księcia zarządzał kolejny już Teodor Łukasiewicz (bratanek Teodora starszego). Zarządcami (ekonomami) dóbr stęszewskich byli natomiast Józef i Konstancja Alkiewicz. W latach 70. pisarzem miejskim był Adam Laskowski. Z kolei w latach 80./90. posesorem był Wojciech Bojanowski h. Junosza, ożeniony z Apolonią Kęszycką.
Książę Jabłonowski w 1799 r. sprzedał majątek księciu Oranii, późniejszemu królowi holenderskiemu. Na przeł. XVIII i XIX w. w skład klucza stęszewskiego wchodziły: Cieśle, Dębno Małe i Wielkie, Krąplewo, Mirosławki, Tomice, Witowle i Zborowo. W 1800 r. miasto liczyło 119 dymów i 606 m-ców, w tym 18 kołodziejów, 17 szewców i tyluż kuśnierzy, 15 szynkarzy, 12 płócienników, 11 ślusarzy, 4 kowali, 3 młynarzy, 2 bednarzy, 2 golarzy, garncarza, oberżystę i muzykanta. Był tu także browar a miasto miało przywilej na 7 jarmarków rocznie. W czasach napoleońskich w mieście powołano tzw. "plackomendanta", którym w 1812 r. był Michał Mieszkowski, a następnie Franciszek Krąkowski. W nielicznych XIX-wiecznych zapiskach znajdujemy też nazwisko komisarza, a także rajcy miejskiego - Józefa Całowskiego, ożenionego z Teofilą Radoszewską.
Próbę wybicia się na niepodległość miasto podjęło też w 1848 r., lecz musiało ulec przed przeważającymi siłami pruskimi. W 1871 r. Stęszew liczył 1368 m-ców w 124 domach, w tym 1102 katolików, 148 protestantów i 91 żydów. W 1930 r. mieszkało tu 1926 osób, a miasto było znacznym ośrodkiem przemysłowym. Istniało tu Towarzystwo Przemysłowców; cechy: rzeźników, szewców, piekarzy, krawców, kołodziejów i kowali. Jarmarki na bydło, konie, nierogaciznę i towary kramne urządzano 6 razy w roku. Jedynym folwarkiem w mieście było gospodarstwo Czesława Sobczyńskiego z 247 ha gruntów. Ponadto w S. znajdowały się liczne wiatraki, młyny, dwa tartaki i wiele, wiele innych... Po 2. wojnie światowej teren dawnego zamczyska pozostał otoczony polami, natomiast pozostałości zespołu dworskiego stały się elementem infrastruktury miejskiej, tzn w dworze najpewniej urządzono mieszkania, a wokół powstały nowe działki, domy, garaże, etc.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811861 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3766_(2063)_Stenschewo_1911_APP_Sygn._M.top.25-1087.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pod k. XIX w. nie istniały już żadne relikty zamku, ale miejsce to jest opisane jako Schloss B i znajduje się w kier. płd. wschodnim od rynku i w odległości ok. 330 m. od jego centrum. Przez środek grodziska prowadzą tory. Miasto po wojnie bardzo się rozbudowało i obecnie zajmuje pow. kilkukrotnie większą niż przed 1945 r.
Dwór znajduje się ok. 400 m. na północ od grodziska, zaś w odl. 330 m. na wschód od dworu zlokalizowany był (jest?) dworzec kolejowy.

Park

Nieistniejący zamek prawdopodobnie nie posiadał założenia parkowego, które i tak nie zachowałoby się do czasów obecnych. Z kolei na terenie dawnego zespołu dworskiego, relikty parku mają nie więcej niż kilkaset metrów kw. powierzchni.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011