Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się
Miniatura Rudki
2015, zdjęcie Damian Ostrowski

Zdjęcie archiwalne

Miniatura Rudki

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Damian OstrowskiTadeusz Hieronim ( tedesse ) RzepkaMarek Kujawa

Rudki

Lichtenberg (1939-45)

Województwo:wielkopolskie
Powiat:szamotulski
Gmina:Ostroróg
Rodzaj obiektu:Dwór

Rejestr zabytków

Zespół:dworski z pocz. XIX w.
Park:nr rej.: 2606/A z 25.09.1996

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z 1800 r.
Rudki to wieś leżąca 7,5 km na zachód od miasta Szamotuł i 3,5 km na płd.-wschód od Ostroroga. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1391 r. Jej nazwa zapisywana była w wielu postaciach, np jako Rutki, Rudky i Ruthky. Na przeł. XIV i XV w. była to wieś szlachecka, a jej pierwszymi znanymi dziedzicami byli Andrzej i Stanisław (Staszek), ożeniony z Małgorzatą. Ciż mieli trzech synów: Jakuba, Stanisława i Mikołaja. Już na pocz. XV w. przezwali się oni Rudzkimi, zaś w skład ich dóbr wchodziło także kilka innych okolicznych wsi, m.in. Szczepy, Przystanki, Baworowo, Lipnica i Piaskowo. Z racji zasiedzenia w tychże wsiach, Rudzcy stawali się Szczepskimi, Lipnickimi, Otorowskimi, itd... Szczególnie dużo nazwisk osób związanych z Rudkami występuje na przeł. XV i XVI w. W kolejnym stuleciu we wsi pojawiają się także Redeccy i Głażewscy, jednak właścicielami głównych części wsi pozostawali Młodawscy (do 2. poł. XVI w.) i Lipniccy (do 1592 r.). Więcej o Rudzkich znajdą Państwo w "Słowniku Historyczno-Geograficznym" PAN, my natomiast ograniczymy się do stwierdzenia, że rodzina ta siedziała we wsi do końca XVI w.
Na pocz. XVI w. daniny ze wsi składano mansjonarzom w Ostrorogu, tam też szły pozostałe zyski z folwarku, m.in. tzw "meszne" (dla prepozyta w Ostrorogu). Wieś ok. 1510 r. miała 4 i pół łanu oraz 10 i pół łanu opuszczonego. W tamtym czasie Łukasz Rudzki wybudował we wsi pierwotny dwór, o którym mówi zapiska z 1522 r. Trzy lata później wspomniano także o niektórych elementach topografii wsi. Były to: " lasy Jastrowiec i Malinowiec, łąki Struga i Jastrowska, łąki Brodziszewskie położone koło R. i Lipnicy"... Tenże Łukasz miał czterech synów: Jana, Piotra, Stanisława i Wincentego. Jan pozostał w R., zaś bracia z racji zamieszkania w Lipnicy stali się "Lipnickimi". W 1521 r. Jan zapisywał na swojej połowie R. po 100 grzywien posagu i wiana żonie Reginie, córce Jana Jaskuleckiego. W 1537 r. sprzedał braciom swoje części w R., Szczepach i Lipnicy za kwotę 600 grzywien.
Rudki zasadniczo podzielone były na trzy części, czyli Rudzkich, Lipnickich i Młodawskich, ale także wiele mniejszych, gdyż lista współwłaścicieli wsi z pocz. i połowy XVI w. jest bardzo długa. Podajemy ją za Sł. H.-Geogr.: Mikołaj Wyszyński, Stanisław Radecki (Redeczszki), Wacław z Ostroroga, Wojciech Wilk Otorowski, Mikołaj Pawłowicki, Jan Rakojadzki, Melchior Jaskulecki, Baltazar Gorzycki i Jan Krzyszkowski.
Najważniejszą postacią pierwszej połowy XVI w., był w Rudkach Mikołaj Rudzki, który w 1539 r. kupił od braci Lipnickich połowę opuszczonej wsi Szczepy, z placem pod budowę nowego dworu. Miał on synów: Stanisława i Fryderyka, a w 1564 r. otrzymał od Fryderyka dożywotnią rentę zapisaną na dobrach. Rok później Fryderyk ożenił się z Zofią Krzyszkowską, córką Jana, a przyszłej żonie zapisywał po 500 złp. posagu i wiana.
W latach 1576-80 tę część dóbr odziedziczył syn Stanisława i Jadwigi Turkowskiej - Jan. W tym czasie na części Młodawskich siedział Serafin, a następnie (1580) jego syn Marcin i tegoż brat Andrzej (od 1587). W 1592 r. Andrzej Młodawski sprzedał część wsi po ojcu Łukaszowi Bobrownickiemu, za kwotę 1800 złp.
Wróćmy jeszcze na chwilę do części Lipnickich. Tu pod koniec 1. poł. XVI w. siedział Jan Lipnicki z braćmi: Piotrem, Stanisławem i Wincentym, z których dziedzicem został Wincenty. Ten w 1551 r. na połowie swoich dóbr zapisywał po 150 grzywien posagu i wiana żonie - Annie Krzyszkowskiej - córce Stanisława. Mieli oni dwie córki: Urszulę zamężną za Jerzego Wierzchaczewskiego i Dorotę. Ów Jerzy część majątku sprzedał Melchiorowi Jaskuleckiemu, a część Fryderykowi Rudzkiemu. Dziedzicem tej części został w 1574 r. Wojciech Lipnicki, syn Stanisława i Zofii z Buszewka. W tym samym roku zapisywał on po 700 złp. posagu i wiana żonie Zofii Sułockiej, córce Jana. Wojciech miał braci Jana i Stanisława oraz siostrę Jadwigę; był on kuzynem wspomnianych pań - Urszuli i Doroty.
W 1580 r. Marcin M. płacił podatek ze swojej części od 3 łanów, 2 zagrodników i 2 komorników, zaś Jan Krzyszkowski od 2 łanów i 4 zagrodników. Żoną Krzyszkowskiego była Jadwiga Starołęska. W 1583 r. jako płatnik poboru wymieniony został Serafin Młodawski, który nabył część wsi od Jana Rudzkiego. W tym czasie we wsi wzmiankowane są dwa dwory, a pomiędzy nimi staw rybny, który Krzyszkowski obiecał sprzedać Młodawskiemu. Synami Serafina M. byli Andrzej i Marcin Młodawscy. Marcin niedługo później ożenił się z Jadwigą Bobrownicką.
Ostatnim przedstawicielem rodu Rudzkich we wsi Rudki był Stanisław. Jego żoną była Jadwiga Tuchnowska, która zostawszy wdową wyszła za Marcina Spławskiego (vel Bojanowskiego). Po ślubie Jadwiga postanowiła oddać swoją część Rudek Janowi Krzyszkowskiemu, zaś ten w 1593 r. sprzedał dobra (a raczej ich część) Marcinowi Skrzetuskiemu, podstarościemu międzyrzeckiemu. Z kolei jego brat - Andrzej K. - sprzedał swoją część (kupioną od Stefana Rudzkiego, syna Fryderyka) - Melchiorowi Gorzeńskiemu, synowi Wojciecha. Część ta obejmowała Szczepy, wchodzące wówczas w skład dóbr R. Skąd we wsi wziął się Gorzeński, dowiadujemy się z kolejnych zapisek; otóż ożenił się on z córką Fryderyka Rudzkiego - Jadwigą, która była zarazem siostrą przyrodnią Andrzeja Krzyszkowskiego. W 1596 r. zapisywał jej na R. po 2000 złp. posagu i wiana. Reasumując - właścicielami dworów w Rudkach byli pod koniec XVI w. Melchior Gorzeński i Łukasz Bobrownicki. Młodawski na swej części miał zapewne własny dwór, jednakowoż źródła na ten temat milczą...
W latach 20. XVII w. część Gorzeńskich kupił od Łukasza G. (bratanka Melchiora) Jan Mieszkowski, cześnik poznański, który miał synów: Jana, Bartłomieja i Łukasza. Z kolei córki Łukasza Bobrownickiego - Katarzyna i Jadwiga - sprzedały ich część Stanisławowi Wierzchaczewskiemu. Tenże Stanisław miał synów: Władysława, Stanisława i Łukasza, którzy w 1644 r. sprzedali część R. Zygmuntowi Żelendzkiemu (?). Zapewne aż do szwedzkiego "potopu" na części Mieszkowskich siedział Bartłomiej, zaś u Wierzchaczewskich w.w. bracia z siostrą Katarzyną, która po wojnie wyszła za Stanisława Szawrońskiego. W tych niespokojnych czasach wojennej zawieruchy, gdzieś zaginęli spadkobiercy Mieszkowskich, a później i Wierzchaczewskich. We wsi grasowały bandy złożone z chłopstwa i włóczących się żołnierzy. Na przełomie XVII i XVIII w. Rudki były praktycznie opustoszałe. Jakoś tak na pocz. XVIII w. zagospodarowali je Sczanieccy h. Ossoria, zakładając na terenie wsi nowy folwark.
W latach 20. XVIII w. dziedzicem wsi R. był Aleksander Sczaniecki piszący się z Łagowca, z żoną Marianną Chełkowską. Mieli oni trzech synów: Aleksego, Gabriela i Władysława. Jednak to nie oni przejęli majątek, lecz krewniak - Franciszek, ożeniony z Konstancją Marianną Wilczyńską. Ciż mieli pięcioro dzieci: Franciszkę, Katarzynę, Wiktorię Augustę, Pawła i Hermenegilda. W 1729 r. najmłodszy syn sprzedał Rudki Janowi Dziembowskiemu, synowi Konrada i Ewy Bojanowskiej. Z kolei Dziembowski w latach 30. sprzedał wieś Janowi Mańkowskiemu h. Zaremba, synowi Franciszka. Tenże Mańkowski przez ponad 50 lat gospodarował w Rudkach, zaś zmarł mając 75 lat, dnia 12 marca 1782 r. Ponoć nie było niczego niezwykłego w fakcie, że już po miesiącu wdowa - Zofia Morawska - wyszła za Macieja Wierusz-Kowalskiego z Kowali, h. Wieruszowa - posesora Koninka. W 1782 r. miała ona dopiero 42 lata. Z dyspozycji brata Zofii - księdza Stanisława Morawskiego - spisanej w 1788 r. dowiadujemy się, że całe rodzeństwo zostało obdarowane słusznymi sumami po śmierci ojca - Jana Dzierżykraja Morawskiego, zaś Zofia miała swoją oprawę na Rudkach po Mańkowskim. Nie dane jej było jednak skorzystać z tych pieniędzy, bo nagle zupełnie zdrowa Zofia umarła, podczas kolacji w Przystankach, dnia 17 kwietnia 1788 r. Pochowana została 26-go u reformatów w Szamotułach.
Dwa lata później spadkobiercy Jana Mańkowskiego dokonali podziału majątku, w wyniku którego Rudki i Szczepy dostał Teodor Cielęcki h. Zaremba, podkomorzy królewski (syn Apolinary Mańkowskiej). Jego pierwsza żona Franciszka zmarła w 1795 r. a ok. 1802 r. dziedzic ożenił się ponownie, z Urszulą Wierusz-Kowalską. Datę budowy pałacu określa się na 1800 r., jednak być może Cielęcki wybudował go już po ślubie? Ich córką była Teodora, zamężna za Emiliana Węgierskiego h. Belina - kolejni dziedzice Rudek. W pałacu dóbr R. rodziły się ich dzieci: Edmund (1819), Antonina (1822), Emilia Wincencja Józefa (1824), Anna Konstancja (1829), Adam Józef Franciszek (1930) oraz Michalina Leokadia (1832). Emilian Węgierski był generałem wojska polskiego. Zmarł w Rudkach dnia 15 maja 1841 r. Siedem lat później, córka Emilia wyszła w R. za Jana Tarnowskiego, dziedzica Konarzewa. Z kolei Anna zaślubiła oficera armii pruskiej - Romana Kalksteina, a w 1854 r. urodziła się ich córka Anna Teodozja Apolonia.
Nie potrafimy wywieść pokrewieństwa Węgierskich z ówczesnym dziedzicem Rudek - Teodorem Mańkowskim (1816-1855), zmarłym dnia 24 września 1855 r. Z żoną Bogusławą Dąbrowską miał on syna Napoleona Ksawerego i córkę Łucję, zmarłą w wieku 7 lat w 1857 r. W tym samym roku Maria Nepomucena Julia Mańkowska wyszła za Mieczysława Kwileckiego, dziedzica Oporowa. Jednakowoż dobra odziedziczył Napoleon Mańkowski, który ożenił się z Marią Antoniną Chłapowską h. Dryja. W 1872 r. w Rudkach, Mańkowskim urodziły się bliźnięta: Maria Jan Henryk Dezydery i Maria Teodor Jan Stanisław. Kolejnym dziedzicem (po Napoleonie) został Teodor Mańkowski, ożeniony z Anną hrabiną Michałowską. W 1901 r. urodził się ich syn Henryk Jan Xawier Stanisław Roman, a w 1903 r. córka Jadwiga Maria.
W 1888 r. Rudki stanowiły dominium w pow. szamotulskim o pow. (ze Szczepami) 1027,43 ha, w tym 582,65 ha ziemi uprawnej, 75,09 ha łąk i pastwisk, 345,41 ha lasów, 22,54 ha nieużytków i 1,74 ha wody. Czysty dochód gruntowy szacowano na 7935 marek. Majątek posiadał cegielnię i specjalizował się w hodowli bydła holenderskiego. Aż do 1939 r. znajdował się w posiadaniu rodziny Mańkowskich. W 1926 r. dobra liczyły 1016 ha, w tym 583 ha ziemi uprawnej, 60 ha łąk i pastwisk, 376 ha lasów, 5 ha nieużytków i 2 ha wody. W celu wyliczenia podatku gruntowego, do urzędu skarbowego wykazywano kwotę 2717 talarów tzw. czystego dochodu. W księgach adresowych okresu międzywojennego, wieś figurowała jako obszar dworski Rudka i miała 333 m-ców. Pałac uległ zniszczeniu podczas okupacji niemieckiej, w 1940 r. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Lichtenberg. Po wojnie grunty dawnego majątku zostały znacjonalizowane i rozparcelowane. Na terenie byłego folwarku utworzono Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną Rudki, która została zlikwidowana, zapewne na przeł. lat 50. i 60. XX w. Obecnie gospodarstwo znajduje się w rękach prywatnych i jest nowoczesnym obiektem produkcyjnym.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Informacje z Biura Promocji, Urzędu Miasta i Gminy Ostroróg - dziękujemy!
Geoportal;
Mapster:
5447 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3364_Scharfenort_1940.jpg
11813437 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3364_Scharfenort_IX.1944_APP_Sygn._M.top.25-251.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac klasycystyczny. Nieistniejąca siedziba Zarembów Mańkowskich & Cielęckich z Rudek zdecydowanie zasługuje na miano pałacu, a nie "dworu". Przede wszystkim z racji, że był to monumentalny budynek trzynastoosiowy, piętrowy i nakryty dwuspadowym, mansardowym dachem. Fasadę akcentował czterokolumnowy portyk wielkiego porządku. Z boków pałacu znajdowały się półokrągłe, arkadowe galerie - łączniki z oficynami umieszczonymi po bokach okrągłego podjazdu (podobnie jak w Śmiełowie czy Rogalinie). Wybudowany był na planie prostokąta w dłuższej osi zbliżonej do W-E i fasadą skierowany na północ (z niewielkim odchyleniem na wschód). Do czasów obecnych zachował się okrągły podjazd wybudowany na osi pałacu i jedna z oficyn, zlokalizowana po str. wschodniej. Przy reprezentacyjnej bramie wjazdowej (od północy), nad furtami do dzisiaj znajdują się dwa posągi lwów. Pozostałe zabudowania dworskie wznosiły się dookoła podjazdu - tworząc wraz z oficynami połowę dużego okręgu. Budynki po zachodniej stronie podjazdu były zarazem wschodnią pierzeję podwórza folwarcznego.
Układ przestrzenny zespołu pałacowego, pomimo niektórych zachowanych budynków - został całkowicie przeobrażony, głównie z powodu rozbudowy założenia. Na miejscu dawnego pałacu znajduje się prostokątny placyk (scena, parking?); niestety (na widoku satelitarnym mapy Geoportalu) nie możemy rozpoznać, co to konkretnie jest. Miejsce to można uznać za geometryczny środek nieistniejącego budynku.

Park

Za obecne pozostałości XIX-wiecznego parku możemy przyjąć obszar 4,687 ha, złożony z dawnej części ozdobnej (prostokąt rozciągnięty na płd. od pałacu, o pow. 2,8 ha z centralnie umieszczonym stawem) i fragmentu sadu owocowego leżącego na wschód od tejże części. Sad owocowy znajdował się także po zachodniej stronie części ozdobnej, dochodząc do drogi ograniczającej założenie od zachodu i do podwórza gospodarczego. Przed 1945 r., wszystkie trzy części parku miały łącznie 6,1 ha obszaru.

Inne

Oficyna, nr rej.: 1604/A z 12.09.1974
Brama wjazdowa (główna), nr rej.: 234/B z 1972

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.