Gnuszyn

Stan obecny

Stan własności nieznany.
Stan techniczny – dobry.

Historia

Dwór z 1906 r.
Pierwsza wzmianka o wsi „Gnusszino” pochodzi z 1387 r., kiedy to była własnością szlachecką. W latach 1387-99 ze wsi pisał się Staszek Gnuszyński, który w 1388 r. w imieniu bratanków toczył spór o dokument, będący w posiadaniu Łękomira z Niegolewa. Wieś występuje w zapiskach także jako: Gnusyna (1388), Gnuszino (1391), Gnusino (1396), Gruszina (1403), Gnuschyna (1428) oraz Gnosszyno w 1457 r. W 1411 r. biskup poznański odłączył (m. in.) Głuszyn od parafii w Chrzypsku i przyłączył wieś do par. Psarskie. Dwa lata później Jadwiga z Cieśli dowodziła w sporze z Janem Dziurką i jego bratem Chemką, że Gnuszyn jest jej dobrami po ojcu, które posiadała od 30 lat. Podobnie dowodziła w sporze z Agnieszką z Witkowic 11 lat później. W latach 1419-52 ze wsi pochodził Wojciech Gnuszyński, a w latach 1428-64 – Wyszak Gnuszyński. W 1454 r. sąd duchowny ponownie nakazał przeniesienie parafii do wsi Psarskie, chodziło także o dochody ze wsi Gnuszyn i Białokosz, o co procesowali się plebani. Po niepomyślnym dla siebie wyroku, pleban z Chrzypska Wojciech, poprzez swego pełnomocnika zapowiedział apelację do stolicy apostolskiej. O zaopatrzenie parafii Psarskie w dochody walczył też dziedzic tej wsi – Dobrogost – za co pleban Więcław z wdzięczności zobowiązał się do cotygodniowego odprawiania mszy za dziedzica i jego rodzinę. W 2. poł. XV w. znajdujemy tu braci: Jana, Szczepana i Stanisława (dziedzica G.). Szczepan w 1464 r. zapisywał żonie Dobce na połowie wsi 200 grzywien posagu i t. wiana. W tym samym roku Wyszak dał swojemu synowi Szczepanowi połowę Gnuszyna, a także sprzedał mu Kikowo z folwarkiem i dworem. W 1476 r. we wsi wzmiankowany jest także Stefan, (być może kolejny brat?), który pozywał dziedzica - Stanisława. Tenże Stefan ożeniony był z Dobką (wdową po Szczepanie?), z którą miał synów Krzysztofa i Mikołaja Gnuszyńskich. W 1506 r. ciż synowie sprzedali 3 łany osiadłe na wyderkaf Wojciechowi Niemierzewskiemu, za 3 wiardunki rocznego czynszu i 30 grzywien. Z całej wsi w 1509 r. płacono pobór od 10 łanów, młyna i karczmy. Do 1563 r. nie nastąpiły tu wielkie zmiany, właściciele Gnuszyna płacili od 11 łanów, młyna korzecznego (w Nojewie?) o 1 kole oraz karczmy. Natomiast dziesięciny płacono kluczowi dóbr biskupów poznańskich w Buku i w 1564 r. były to wiardunki z 12 łanów.
W 2. poł. XVI w. we wsi oprócz Gnuszyńskich pojawili się Gorzeńscy h. Nałecz. Pobory w 1577 r. płacił Wojciech Gorzeński, a w 1580 r. Dorota Gorzeńska, od 4 łanów, 4 zagrodników, 1 komornika, 30 owiec i rzemieślnika budowlanego zwanego „architectorem”. W tym czasie we wsi siedział także Jan Łowęcki, który płacił od 4 łanów, 3 zagrodników, 1 komornika, ćwierci łanu karczmarskiego oraz od młyna o jednym kole. W 1588 r. bracia Gorzeńscy, synowie Wojciecha, sprzedali połowę Gnuszyna Wojciechowi Gnuszyńskiemu. Na pocz. XVII w. część tę trzymał syn Wojciecha – Jan. W 1610 r. Jan G. zapisał posag 1000 złp. żonie Barbarze Krzyckiej, ale na połowie wsi wolnej od oprawy swojej pierwszej żony – Doroty Śremskiej. Jan miał córkę Zofię, która wyszła za Jana Baranowskiego oraz syna Jakuba, który w 1629 r. zapisywał 6 tys. złp. posagu żonie Annie Zawadzkiej, córce Stanisława. W sobotę po Wielkiej Nocy roku 1650, Zofia z Gnuszyna sporządzała w Gnieźnie swój testament. Część swoich dóbr zapisała innej Zofii z Gnuszyna...
Zofia Gnuszyńska, bratanica Baranowskiej, zamężna była za Macieja Karszewskiego. W 1662 r. odbierali oni tysiąc złp. w gotówce zapisane przez ciotkę. Trzy lata później wydzierżawiali swoją połowę wsi Janowi Popowskiemu. Druga część przez cały ten czas była w rękach Jakuba Gn. Po śmierci dziedzica ok. 1672 r. sprawami majątku zajmował się posesor Kazimierz Gniński. U Karszewskich w międzyczasie urodziła się i dorosła ich córka Helena. W 1677 r. odbierali oni kolejne pieniądze (rentę w wys. 300 złp.) z transzy 5 tys. zapisanych przez ciotkę Baranowską. Pod koniec XVII w. właścicielami G. zostali Kąsinowscy. Na skutek działów z braćmi i transakcji z 1699 r., właścicielem Gnuszyna został Aleksander Kąsinowski. W 1706 r. sprzedał on G. Janowi Krzysztofowi Konarskiemu, synowi Michała Andrzeja K. W kolejnych latach problemem dziedzica stał się Andrzej Rozbicki, który miał tu scedowane jakieś prawa od Aleksandra Kąsinowskiego. W 1726 r. doszło do rozprawy sądowej, na która wezwano także posesorów – Żychlińskich, niestety nie wiemy jaki był finał tej sprawy. Zresztą ciągnęła się ona dalej i to przy współudziale kolejnych już Żychlińskich, Kąsinowskich i Rozbickich, a nawet Ottona Fryderyka Zaydlitza w 1735 r. Ostatecznie Jan Krzysztof Konarski w 1737 r. pozbył się problemu i sprzedał Gnuszyn, Kikowo i Bielejewo Rafałowi Bnińskiemu, przy aprobacie swojego brata - Kaspra Henryka Konarskiego. W rękach magnatów - Bnińskich herbu Łodzia - dobra pozostawały prawie do końca XVIII w.
Rafał Bniński, kasztelan śremski, ożeniony był z Marianną Kwilecką h. Byliny, z którą mieli aż czternaścioro dzieci. Spośród tej gromadki, dnia 14 października 1738 r. w Psarskiem urodził się kolejny właściciel opisywanych dóbr – Łukasz Bniński. Był on politykiem, sędzią, wojskowym, a także marszałkiem i posłem na sejm. Zmarł w wieku 80 lat w 1818 r. Poszczególnymi folwarkami w jego dobrach zajmowali się oczywiście dzierżawcy i posesorzy, np Józef Rola Zbijewski i jego brat Sebastian. Dziedzic miał kolejno dwie żony: zaślubioną w 1772 r. Jadwigę Nepomucenę Pawłowską h. Wierzbna, a następnie Józefę Swiniarską h. Poraj, z którą ożenił się w 1794 r. Synowie ze Swiniarskiej to: Hilary Rafał Mikołaj (1795-1840) i Eustachy Walerian Antoni (1799-1801). Posesorem Gnuszyna pod koniec XVIII w. był Karol Bronikowski, zaś ekonomem Marcin Szczepski ożeniony z Marianną Czaplewską. Na pocz. XIX w. posesorem wsi został Stanisław Swiniarski, ożeniony z Katarzyną Prądzyńską, a następnie Konstanty Urbanowski h. Prus. Po upadku Księstwa Warszawskiego z Gnuszyna pisał się Józef Kierski h. Jastrzębiec, jednakowoż nie mamy pewności, czy był on dziedzicem tej wsi. Z obowiązku odnotujemy trzy żony Józefa: ok. 1800 r. zaślubił on Annę Seeguth-Stanisławską i miał z nią córkę Teodorę i syna Stanisława. W 1810 r. zaślubił Józefę Radońską i miał z nią córkę Józefę. Ostatnią żoną Józefa była Marianna Kierska, z którą miał on syna Nikodema (1818-1868). Tenże Nikodem w 1843 r. w Zbarzewie zaślubił Melanię Kierską, z którą miał syna Stanisława i córkę Marię.
W 1885 r. wieś należała do Ludwika Wilczyńskiego. Tak podają autorzy „Słownika Geograficznego...” i tego będziemy się trzymać, pomimo że na przeróżnych stronach i portalach internetowych nazwisko to pojawia się w kilku różnych odmianach. Prawdopodobnie rodzina ta trzymała Gnuszyn znacznie wcześniej, gdzieś od 1. połowy XIX w. Wieś dzieliła się na majątek stanowiący domenę z 2071 mórg ziemi oraz część wiejską z 13 domami i 146 m-cami. W liczbie tej było 104 katolików i 42 ewangelików; 69 analfabetów. W części dominalnej znajdowało się 8 domów ze 114 m-cami, w tym 84 katolików i 30 ewangelików; 55 analfabetów. Na pocz. XX w. dla Wilczyńskich wybudowano opisywany dwór, w zupełnie innym miejscu niż stary budynek, przesuwając go o 50 m. w kierunku zachodnim i zmieniając oś fasady o ok. 15 stopni bardziej na południe (przeciwnie do ruchu wskazówek zegara). Zmieniono także układ dróg folwarcznych, powstało nowe podwórze gospodarcze o kształcie prostokąta, nadano też bardziej regularny kształt parkowi usytuowanemu w północnej części zespołu dworskiego. W części zachodniej wsi, na miejscu dawnych czworaków i zabudowań gospodarczych utworzono zagrody dla kolonistów osadzonych we wsi (lub pracowników majątku). W okresie międzywojennym dobra Feliksa Wilczyńskiego miały 626 ha obszaru, zaś wieś liczyła 158 m-ców. W 1926 r. dobra liczyły 612 ha, na co składało się 476 ha ziemi uprawnej, 72 ha łąk i pastwisk, 48 ha lasów oraz 16 ha nieużytków. Do celów wyliczenia podatku gruntowego, wykazywano 1600,06 talarów czystego dochodu. Dobra posiadały własną mączkarnię, ponadto gospodarstwo specjalizowało się w reprodukcji nasion zbóż oraz buraków i ziemniaków. Ponoć (brak źródeł) ostatnim właścicielem majątku był Fritz Wilczyński. W okresie 1939-45 wieś nosiła nazwę Rohrwiese. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na terenie folwarku przez wiele lat mieściła się spółdzielnia produkcyjna.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemyslu..., 1926;
Geoportal;
Mapster:
11780448 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3463_Pinne_IX.1944_UW.jpg
17010 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Generalstabskarte /1870 - 1944/
- plik mapy: KDR100_274_Birnbaum_ca1893_DRMC5820274.1.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi N/NW-E/SE, fasadą skierowany na południe (dokładny kierunek – S/SW), parterowy, na kamiennej podmurówce, nakryty wysokim dachem mansardowym z mieszkalnym poddaszem. W pięcioosiowej fasadzie nieznaczny, trójosiowy ryzalit, będący zarazem wystawką na wys. piętra. Co ciekawe, na bocznych połaciach dachu wystawki zastosowano taki sam rodzaj dachu jak na całości budynku. W wyższej kondygnacji mansardy umieszczono powieki dachowe typu wole oko, doświetlające poddasze. We wschodniej części fasady ozdobna baszta zwieńczona dachem stożkowym i iglicą. Elewacja ogrodowa pięcioosiowa, z wyjściem pośrodku wąskiego, znacznego ryzalitu.

Park

Park z poł. XIX w. przekomponowany na przeł. XIX i XX w. Gdyby park zachował się w całych przedwojennych granicach, miałby ok. 5,7 ha obszaru. De facto w Gnuszynie znajduje się niewielki fragment drzewostanu, który wraz ze stawami w zach. części ma 1,973 ha. Pozostałości parku zajmują ok. 30% działki ewid. nr 65/8, obejmującej również znaczny fragment dawnego podwórza gospodarczego. (pomiar i dane: Geoportal, 23.03.2019 r.)

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011