Gronówko

Stan obecny

Własność prywatna. Dwór w ruinie, stropy pozarywane, pozostało tylko belkowanie. Dziurawy dach i waląca się jedna ze ścian, zarwane szambo.

Historia

Dwór z poł. XIX w.
Pierwsza wzmianka o wsi „Grunowo” pochodzi z 1401 r. W zapiskach znajdujemy także inne jej nazwy: Grunowo Minor, Minor Grunowo (lata 1429/30), Grunuwko (1510), Gronowko Male (1559), Gronowko (1563) oraz Grune (niem.). W 1401 r. była to wieś szlachecka, najpewniej podzielona już wtedy na dwie części. Informacja z tegoż roku podaje, iż mieszkańcy obu G. mają zapłacić „po 8 skojców sądowi i 8 skojców Tomisławowi (n.n.) z powodu niestawienia się na opole przy pomocy świadków opolnych”. Słowo „opole” miało w tamtych czasach kilka znaczeń, m.in. była to forma ustalania granic wsi przez komisję (grupę) złożoną z zainteresowanych mieszkańców, w przeciwieństwie do „ujazdu”, kiedy to granice objeżdżał konno wyznaczony przedstawiciel lub właściciel gruntów.
Pierwszym znanym dziedzicem G. był w latach 1415-50 Zygmunt, który zawierał ugodę w sprawie łąki, z plebanem z Goniębic. Na połowie wsi siedziała jakaś Katarzyna Strzeżowska, która w 1430 r. sprzedała ją Janowi Wyciążkowskiemu. Dziesięciny z G. płacono parafii w Goniębicach. W 1464 r. ćwierć G. sprzedała niejaka Helena Mikołajowi (zapewne III, patrz: opis Koronowa w naszym katalogu). Na trzech pozostałych częściach siedzieli: Stanisław z żoną Barbarą, Tomasz, niegdyś Grunowski oraz Maciej (albo Tomek), od którego w 1470 r. część tę kupili Szymon i Stanisław. Tenże Szymon zapisywał rok później 40 grzywien posagu i t. wiana żonie Agnieszce, z którą mieli córkę Katarzynę, zamężną później za Macieja Stroszyna Pijanowskiego. Wieś po Mikołaju odziedziczył jego syn Jan, zaś bratanica (albo córka?) Katarzyna wyszła za Mikołaja Pierzchałę z Kuczyny. Po zamieszkaniu w M.G. Mikołaj przyjął nazwisko Grunowski. W 1479 r. sprzedał swoją część – dwa łany tzw. „pierzchlińskie” - Janowi Więckowskiemu. Zapisek z tego okresu jest bardzo dużo, dlatego poprzestaniemy na stwierdzeniu, że pod koniec XV w. dziedzicami (głównej części) wsi byli Jan i Jakub Grunowscy. W 1493 r. sprzedali oni półtora łanu w M.G., z zastrzeżeniem prawa odkupu (na tzw. wyderkaf), Piotrowi Międzychodzkiemu za kwotę 20 grzywien. Na pocz. XVI w. oprócz Grunowskich siedział tu także syn Wyciążkowskiego – Jan Żegrowski, który w 1510 r. posiadał w G. 3 łany opuszczone oraz 2 łany po Pierzchale. Dziedzic Jan Grunowski posiadał folwark na 4 łanach z drewnianym dworem, wiatrak i 3 stawy. Oprócz tego miał 2 i pół łanu opuszczonego, których nie uprawiał. Dziesięciny płacono plebanowi w Goniębicach; Grunowski ze swoich 4 łanów folwarcznych, a Żegrowski z dwóch łanów pierzchlińskich. Grunowski płacił także wiardunki (tu: prawdopodobnie ¼ dziesięciny, normalnie – wiardunek to odpowiednik 12 groszy) biskupom poznańskim. Jego synami byli zapewne Jan i Michał, którzy w 1530 r. płacili daniny od 4 łanów i karczmy. W poł. XVI w. wieś podzielono pomiędzy Macieja Grunowskiego i Marcina Goniębickiego. W 1559 r. do Grunowskiego należała płosa roli przed dworem i błotko Szadek „w którym może sobie zrobić staw”. Goniębicki dostał pozostałe błota, łąki i skotnice, dwie płosy roli z siedliskami i budynkami oraz prawo przejeżdżania przez groblę leżącą na gruntach Grunowskiego. W 1563 r. płacił podatki od 3 łanów, zaś Grunowski od 2 i ćwierci łanu, karczmy, wiatraka i 4 komorników. Jako że Grunowski rok wcześniej sprzedał część dóbr Stefanowi Wilkowskiemu, ten w 1563 r. płacił pobór z 1 łanu i wiatraka, zaś rok później powiększył swój areał do 3 i pół łanu, z których płacono wiardunki dla biskupa poznańskiego. Z czasem wpływy Wilkowskiego w G. się powiększały i pod koniec XVI w. posiadał on cały tzw. „Stary Folwark”. Ożenił się z Anną Oporowską, z którą miał (co najmniej) syna Jana i córki: Helenę, zamężną za Jana „Pasikonia” Pogorzelskiego oraz Jadwigę zamężną za Stanisława Pierzchlińskiego.
W 1605 r. w Górznie, Gronowscy zawarli porozumienie odnośnie dóbr, z Wacławem Węgierskim i Sebastianem Czekanowskim. Do podpisania aktu stanęli: syn Macieja Gr. – Stanisław oraz synowie Piotra Gr. – Wacław, Sebastian, Stanisław i Jerzy Gronowscy. Z kolei Wilkowscy swoją część sprzedali ok. 1611 r. synom Andrzeja Sławoszewskiego: Janowi, Wojciechowi, Jerzemu i Stanisławowi. Piątym bratem Sławoszewskich był niepełnoletni Andrzej. W kolejnych latach, a szczególnie 1. poł. XVII w. nastąpiło znaczne rozdrobnienie dóbr. Oprócz potomków kolejnych dziedziców – Jerzego i Władysława Gronowskich oraz Sławoszewskich, we wsi pojawili się: Maciej z Pigłowic Maniecki (1626 i później), córka Jerzego – Zofia Gronowska, Jan Schlichtong z Bukowca (1631), dzierżawca Krzysztof Węgierski oraz dzierż. Baltazar Godurowski (1638). W 1639 r. resztę G. i pozostałych swoich dóbr, czyli Wilkowo i obie Smyczyny, Andrzej Sławoszewski sprzedał Manieckiemu, zwanego w tym okresie dziedzicem Gronówka. W międzyczasie umarł Władysław Granowski, zaś wdowa po nim, Marianna Przyborowska, wyszła za Andrzeja Koszutskiego h. Leszczyc. W 1655 r. wybuchła 2. wojna szwedzka, która w pewnym stopniu wpłynęła na sytuację we wsi, gdyż na jednym z działów pojawił się Fabian Wilhelm Rosen, syn Wilhelma Henryka. Dziesięć lat później sprzedał on swoją część Zofii Bronikowskiej (Broniewskiej). Tym sposobem we wsi pojawili się synowie Zofii i Aleksandra: Przecław, Wojciech, Mikołaj i Stefan Bronikowscy. Poza tym nadal siedział tu Maniecki, który w 1658 r. sprzedał dobra swemu synowi Jerzemu, za kwotę 60 tys. zł. polskich.
W 1695 r. Bronikowscy zobowiązali się sprzedać Gronówko Rafałowi hr. na Lesznie Leszczyńskiemu, zaś na drugim dziale pojawił się Stanisław Umiński, łowczy wschowski, który kupił część ziemi od Leszczyńskiego. W 1724 r. był on już nazywany dziedzicem G. i w tym samym roku sprzedał dobra Władysławowi Dzierżanowskiemu h. Gozdawa, synowi Jana Krzysztofa i Marianny Bojanowskiej. W okresie tym na jednym z działów posesorką była wdowa po Kazimierzu Bogatko, 2-o v. Michale Tarnowskim – Barbara Granowska. Dzierżanowski wraz z żoną Katarzyną Joanną de Seliche (Selhan?) byli także dziedzicami pobliskiej Nowej Wsi. Po śmierci żony (1745 r.) dziedzic dał 4500 złp. jej córce z pierwszego męża – Ernesta Wilhelma Bojanowskiego – Krystynie. W 1747 r. ciężko zachorował i postanowił sprzedać Gronówko Aleksandrowi Józefowi ks. Sułkowskiemu, łowczemu Wielkiego Ks. Litewskiego, etc... Kontrakt na sumę 237 tys. złp. zawarty został w Lesznie, w obecności bratanka dziedzica – Andrzeja Dzierżanowskiego, dnia 13 czerwca 1747 r. Liczne dobra po księciu Sułkowskim odziedziczyli jego synowie: Antoni i Aleksander. Pominiemy szczegółowe opisy transakcji, działów, wpłat, wypłat i in., poprzestając na stwierdzeniu, że ok. 1767 r. Sułkowscy sprzedali Gronówko i Nową Wieś Franciszkowi Rozdrażewskiemu, generałowi-lejtnantowi wojsk koronnych. Po śmierci generała jego spadkobiercy, m.in. ksiądz Piotr hr. Rozdrażewski, sprzedali część G. Celestynowi Sokolnickiemu h. Nowina, sędziemu sejmu generalnego w W-wie, rotmistrzowi, etc... Sokolnicki z rodziną jakiś czas mieszkali w G., a ok. 1786 r. sprzedali tę wieś Adamowi Mateuszowi Grabowskiemu h. Zbiświcz (1739-1791), staroście lipińskiemu, kawalerowi orderu św. Stanisława. Posesorką wsi w tym czasie była Joanna z Sokolnickich Małachowska.
Adam Grabowski w 1789 r. ożenił się z Ludwiką Turno i miał z nią dwóch synów: Adama (1790-1823) ożenionego z Aleksandrą Gorzeńską h. Nałęcz oraz Józefa Ignacego (1791-1881) ożenionego z Klementyną Wyganowską h. Łodzia. Aby zrozumieć, skąd wziął się we wsi kolejny dziedzic, musimy poznać siostrę Ludwiki Turno – Katarzynę (córkę Jana i Korduli Gorzeńskiej). Była ona pierwszą żoną Antoniego Skarżyńskiego h. Bończa (1767-1824). Zmarła bardzo młodo, mając zaledwie 28 lat (w 1800 r.), więc Skarżyński niebawem ożenił się ponownie, z 10 lat młodszą od Katarzyny – Karoliną Florentyną Teklą Nieżychowską h. Pomian (1782-1828). Tym sposobem w Gronówku pojawił się i brat Karoliny – Jan Nepomucen Piotr Nieżychowski (1774-1841). Dlaczego na dziedzica nie wyznaczono żadnego spośród licznych dzieci Karoliny i Antoniego Skarżyńskiego? Tego nie wiemy. Może Nieżychowski który mieszkał w pobliżu (Długie Stare), po prostu kupił Gronówko? Ożeniony był on z Franciszką Kościelską h. Ogończyk, z którą mieli pięcioro dzieci: Józefa, Ludwikę, Tytusa, Feliksa i Napoleona. Co ciekawe, żadne z nich nie pozostało w G., więc w 1828 r. na dziedziczkę wybrano siostrzenicę Nepomucena – Franciszkę Raczyńską h. Nałęcz (1803-1868), córkę Doroty i Filipa Stanisława Raczyńskiego). Wyszła ona za Józefa Biegańskiego h. Prawdzic (1801-1853), który otrzymał G. w wianie. Ze związku tego pochodziły dzieci: Józefa (1829-1901), zamężna za Antoniego Skarzyńskiego, Adam (1830-1873), Franciszka Aniela Nepomucena (1830-1833) oraz Wincenty (1842-1892), ożeniony z Antoniną Czarnecką h. Prus (III). Mniej więcej w 2. poł. XIX w. dobra przeszły w ręce niemieckie. Trudno powiedzieć, czy dwór dla zarządców Gronówka wybudowali jeszcze Biegańscy ok. 1850 r., czy już kolejni właściciele z Turyngii.
Protoplastą Wedemeyerów był Johann Franz Justus Wedemeyer, właściciel ziemski z Eldgasen, który w 1811 r. kupił budynki klasztoru Anrode w Turyngii. Sam zakon zlikwidowany został w ramach sekularyzacji w 1810 r. Klasztor pozostawał w dobrach rodziny do 1886 r. Johann miał syna Augusta Wilhelma, który w 1819 r. otrzymał pruskie szlachectwo i przydomek „von” przed nazwiskiem. Z kolei synem Augusta był Georg Ludwik von Wedemeyer (1781-1867), prawnik i rolnik, członek zgromadzenia narodowego we Frankfurcie. Georg miał syna Ludwika Wilhelma (1819-1875), który ok. 1864 r. nabył majętność Morownica (Murkwitz), a także Wonieść (Woynitz) i Gronówko (Klein Grunau). Ludwik był członkiem Reichstagu Północnego Związku Niemieckiego, a także przeciwnikiem Bismarcka. W 1882 r. majątek po ojcu Ludwiku odziedziczył Justus von Wedemeyer.
W 1885 r. Gronówko leżało w pow. wschowskim i dzieliło się na wieś oraz domenę. Na terenie wiejskim znajdowało się 12 domów z 79 m-cami, w tym 58 katolików i 21 ewangelików; 21 analfabetów. W skład domeny wchodziło także leśnictwo, zaś na terenie dominalnym było 5 domów z 92 m-cami, w tym 59 katolików, 33 ewangelików; 22 analfabetów. Dobra miały 1267 mórg obszaru. Po wyzwoleniu Polski, niemieccy właściciele pozostali w Gronówku. W 1926 r. właścicielem 323-hektarowego majątku nadal był Justus Wedemeyer. Jego brat Hans w latach 1932/33 wypowiadał się przeciwko mianowaniu Hitlera kanclerzem Rzeszy. Na ogólny obszar Gronówka składało się 197 ha ziemi uprawnej, 61 ha łąk i pastwisk, 58 ha lasu oraz 7 ha nieużytków. W celu oszacowania podatku, do urzędu skarbowego wykazywano 898 talarów czystego dochodu gruntowego. Wieś w 1926 r. liczyła 169 mieszkańców; był tu także kołodziej nazwiskiem Makach. Po śmierci Justusa, majątkiem zarządzała samotnie wdowa – Jadwiga Rheinbaden von Wedemeyer. Niestety nie wiemy, kto w imieniu dziedziczki dzierżawił niewielkie (w stos. do całego majątku Wedemeyerów) Gronówko. W 1945 r. wszyscy Niemcy opuścili dwór i folwark w obawie przed nadciągającą armią radziecką. Po wojnie dawne dobra ziemskie zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na terenie gospodarstwa znajdowała się najpierw spółdzielnia produkcyjna, a następnie Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo na pocz. lat 90. XX w. Po przejęciu przez AWRSP dwór zaczął popadać w ruinę.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, I.H. P.A.N.
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemyslu..., 1926;
Marcin Libicki „Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce”, wyd. II, Poznań, 1996
Wikipedia.DE: https://de.wikipedia.org/wiki/Wedemeyer_(Adelsgeschlecht)
Geoportal;
Mapster:
6743 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4165_Lissa_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór parterowy, wzniesiony na planie prostokąta i fasadą skierowany na południe, podpiwniczony, nakryty łamanym dachem. W fasadzie poprzedzony czterokolumnowym portykiem, nad którym znajduje się piętrowa wystawka z trójkątnym, stopniowanym szczytem.

Park

Park z XIX / XX w. o pow. ok. 1,9 ha. Po wojnie pomniejszony o wschodnią część, gdzie utworzono pole uprawne. Park zapuszczony, wokół dworu chaszcze.

Inne

Oficyna
Zabudowania gospodarcze XIX/XX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011