Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się
Miniatura Baszków
2011, zdjęcie Anita P
Miniatura BaszkówMiniatura Baszków

Zdjęcie archiwalne

Miniatura Baszków
Zdjęcie Marek Kujawa

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek KujawaAnita PFis Krzysztof DeraJacek Koszalik

Baszków

Baschkow

Województwo:wielkopolskie
Powiat:krotoszyński
Gmina:Zduny
Rodzaj obiektu:Pałac

Rejestr zabytków

Zespół:pałacowy
Obiekt:pałac, nr rej.: kl.IV-885/32/60 z 6.06.1960
Park:nr rej.: 457 z 20.12.1984

Stan obecny

Dom Pomocy Społecznej

Historia

Pałac z pocz. XIX w.
Baszków to wieś leżąca 5,5 km na płd. wschód od Kobylina i ok. 10 km na zach. od Krotoszyna. Znana była już w XV w., zaś pierwsi właściciele przezwali się Baszkowskimi. W czasach staropolskich nazwa funkcjonowała także w postaci Baskowo i Baszkowo. W 2. poł. XV w. dziedzicem B. był Jan Baszkowski. Istniała już wtedy osada Włodyki, która należała do Wojciecha i Marcina. Jan B. w 1474 r. kupił od Jana - dziedzica Szurkowa - 4 łany w tejże wsi za kwotę 40 grzywien. Oprócz tego posiadał Kuczynę, a na całych połowach tych dóbr zapisywał w 1474 r. po 50 grzywien posagu i wiana swej żonie Jadwidze. Mieli oni syna Piotra, który odkupił część Włodyki w 1493 r., a 3 lata później zapisywał na tej części i poł. B., po 200 grzywien posagu i wiana żonie Małgorzacie, córce Mikołaja Pasikonia z Konarskiego. Ich synami byli Jan i Wawrzyniec. Jan w 1524 r. zapisywał posag swej żonie - Katarzynie - córce Marcina Wyganowskiego. Po jej śmierci posag i wyprawka przeszły (na mocy zapisu dziedziczki) na jej siostrę Annę Wyganowską.
W 1527 r. Baszkowscy wybudowali we wsi kościół drewniany, p.w. Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany jeszcze w 1644 r. Później świątynia ta runęła, a na jej miejscu w XIX w. wybudowano szkołę. W 1530 r. dziedziczkami wsi były Anna i Barbara Baszkowskie, a następnie Wacław, Wincenty i Maciej B. W 2. poł. XVI w. wśród posiadaczy wsi pojawiły się nazwiska Mikołaja Głogińskiego, Jakuba Pogorzelskiego (1567) i Jana Grudzińskiego (1589). Pod koniec XVI w. wieś przeszła w ręce Zborowskich h. Jastrzębiec, awanturniczej rodziny, która wybudowała we wsi obszerny drewniany zamek. W przeciągu dwóch pokoleń, rodzina ta ze zwykłej szlachty stała się rodem magnackim i zajmowała najwyższe stanowiska w państwie. Według Ewy Dubas-Urwanowicz pod koniec XVI w. rodzina Z. już "schodziła ze sceny". Pierwszym posiadaczem Baszkowa z tejże rodziny był Jan ze Zborowa (1538-1603), hetman nadworny koronny, kasztelan gnieźnieński, etc... Kasztelanię tę otrzymał za pomoc w wyniesieniu na tron Stefana Batorego. Był dowódcą gwardii królewskiej, która pacyfikowała zbuntowane miasto - Gdańsk w 1577 r. Brak wojska uniemożliwił mu jednak całkowite zdobycie miasta. Miał kolejno aż trzy żony, lecz tylko dwoje dzieci. Jego córka Zofia (z matki Katarzyny Konarskiej) wyszła za Abrahama Sieniutę, pana Kobylina i cz. Zdunów, znanego z wystawienia we wsi kościoła ewangelickiego. Ciż Sieniutowie w 1614 r. sprzedali dobra (z prawem odkupu) Janowi z Osieka Zakrzewskiemu. Oprócz B. były to wówczas: Bestwin, Ruda, Zduny i Dzierżanów w pow. pyzdrskim. W tym samym roku, również z prawem odkupu, sprzedali drugą poł. Baszkowa Rafałowi hrabiemu z Leszna Leszczyńskiemu.
W latach 80. XVII w. właścicielami dóbr zostali bracia Leszczyńscy: ksiądz Andrzej Bogusław, opat czerwiński i Rafał, wojewoda łeczycki. W 1696 r. Rafał L. dał m. innymi Baszków, swemu synowi zrodzonemu z Anny Jabłonowskiej - Stanisławowi Leszczyńskiemu (1677-1766). W 1702 r., jeszcze jako wojewoda i starosta odolanowski, Leszczyński puścił dobra w zastaw Adamowi Radońskiemu, za kwotę 46 tys. złp. Później posesorem B. został tegoż syn - Antoni Radoński, stolnik podolski.
Leszczyński królem został w 1704 r. i stracił tę funkcję pięć lat później, opuszczając Polskę, po złupieniu jego dóbr przez Szwedów, a później Rosjan. Nie będziemy opisywać tego ciężkiego dla Rzeczpospolitej okresu, który każdy zna z historii ze szkoły podstawowej. W każdym razie, w latach 1733-36 Leszczyński został królem ponownie. Według tradycji w Baszkowie miałaby się urodzić Maria Leszczyńska, późniejsza królowa francuska, jednak nie jest to prawdą. Leszczyńska de facto urodziła się w 1703 r. w Poznaniu (Trzebnicy?) i wyszła później za Ludwika XV Burbona. Zaś król Stanisław zasadniczo mieszkał w Rydzynie, a w Baszkowie bywał stosunkowo rzadko i to zwykle sam. W 1738 r. przy pomocy plenipotenta - Kazimierza Dąmbskiego - sprzedał całe swe dobra, w tym hrabstwo leszczyńskie, miasto Zduny z przyległościami, miasto Rydzynę z przyl., miasto Śmigiel, etc... - Aleksandrowi Józefowi hrabiemu Sułkowskiemu, łowczemu Wielkiego Księstwa Litewskiego, etc..., za kwotę prawie 4,5 miliona ówczesnych złotych. W 1728 r. we wsi wybudowano nowy kościół, drewniany jak poprzedni oraz murowaną kapliczkę. Pod koniec XVIII w. był on już w bardzo złym stanie, ale dotrwał do 1828 r.
Sułkowscy byli w posiadaniu Baszkowa do końca XVIII w. Aleksander Józef z żoną Marianną de Stein miał syna Aleksandra, któremu dał klucz baszkowski w 1754 r. Ostatnim z Sułkowskich który posiadał klucz aduński, baszkowski i kobyliński był Antoni książę ordynat Sułkowski, który w 1791 r. sprzedał te dobra Maksymilianowi Mielżyńskiemu h. Nowina z Brudzewa, za kwotę 300 tys. złp. Ten był pisarzem koronnym, a także kawalerem orderów świętego Stanisława i Orła Białego. Zmarł w pałacu w Pawłowicach.
Dnia 1 stycznia 1799 r. Baszków odziedziczył Mikołaj Gorgoni Mielżyński, który w 1805 r. w Wytomyślu zaślubił Brygittę Sczaniecką h. Ossoria, starościankę średzką. Z tej okazji w Baszkowie wybudowano nowy pałac, którego architektem był David Gilly. Ponoć to jego żona Brygida, wraz z synową Katarzyną, założyły wokół pałacu piękny park w stylu angielskim. Mielżyński wybudował również nowy murowany kościół, na miejscu starej świątyni. Miał z Brygidą troje dzieci: Teodozję, Cezarego (1810-1815) i Aleksandra Dominika (1813-1885), ożenionego w 1833 r. ze wspomnianą już w. Katarzyną hr. Potulicką h. Grzymała.
Aleksander i Katarzyna mieli siedmioro dzieci: Michała, Marię, Helenę, Stanisława Kostkę (1840-1891), ożenionego z Anielą Heleną von Rohne; Teresę, Józefę i Władysława (1848-1907), ożenionego z Ludwiką hr. Łubieńską z Łubnej h. Pomian. Oficjalnie Aleksander z Katarzyną odziedziczyli dobra ok. 1838 r. W tamtym czasie w parku znajdowały się jeszcze piwnice po zamku Zborowskich. Dwór Mielżyńskich ok.1860 r. został przebudowany, dodano wówczas północne skrzydło z salą jadalną. W 1861 r. majętność Baszków wystawiono na licytację. Ostatnią ze sprzedanych wsi była Orla, którą nabył Kenneman. Pozostałe dobra, czyli Baszków, Kobylin i Zduny z przyległościami nabył Henryk XII Reuss. Jego oficjalny przyjazd do majętności miał miejsce 26 października 1862 r. Dziesięć lat później dobra wraz z Perzycami miały 18799 mórg obszaru, zaś czysty dochód gruntowy wynosił 12664 talarów. Właścicielką była wówczas księżna Anna Reuss XIII, z d. Grafin Hohberg ze Stonsdorfu. Zarządcą dóbr był w tym czasie niejaki Schumacher.
W 1885 r. w skład dóbr baszkowskich wchodziły: folwark Marynin, Brygitka, Kubowo, Borownica, Lilia, Stary Kobylin, Perzyce, Rembachów, Rochy, Piaski, Traffary, Trzaski, osada Grüneche, Katarzynowo, lesnictwo Helenopol i Ostatni Grosz. Łącznie dobra miały 19227 mórg, a na terenie majętności znajdowało się 65 domów z 960 m-cami, w tym 557 katolików i 404 ewangelików; 331 analfabetów. Ponadto Baszków stanowił gminę, w skład której wchodziła miejscowość Dziewiąte. Sam B. składał się z głównej wsi oraz Włodyki, czyli tzw. "Włódarstwa". Na terenie wiejskim znajdowało się 67 domów z 510 m-cami, w tym 404 katolików i 106 ewangelików; 137 analfabetów. Kościół należący do dekanatu w Krotoszynie wznosił się w części zwanej Włodyką.
Po 1907 r. wieś otrzymała nazwę Baschkow. W 1913 r. stanowiła dobra rycerskie - Rittergut, z folwarkami Kubowo, Piaski, Rochy, Trafary, Trzaski i Katarzynowo. Łączny obszar tychże wynosił 4915 ha, zaś czysty dochód gruntowy, podawany do naliczenia podatku gruntowego, wynosił 37761 marek. Administratorem głównych dóbr był książę Heinrich XXVIII. R.j L., Graf von Dürrenberg, zaś pozostałych Oberamtmann Henke i w Kobylinie - Oberf. Gruhl und Rentmeister. Właścicielką ciągle była ks. Anna.
Po 1913 r. Baszków został sprzedany Olgierdowi Czartoryskiemu i aż do 1939 r. był własnością Czartoryskich, których główną siedzibą była miejscowość Sielec Stary w pow. rawickim. W 1926 r. dobra baszkowskie miały 4915 ha, w tym 2234 ha ziemi uprawnej, 751 ha łąk i pastwisk, 1752 ha lasów i 178 ha nieużytków. Ponadto Kobylin Stary miał 1457 ha i leśniczówka Helenopol - 768 ha, w tym 40 ha roli. Czysty dochód gruntowy wynosił odpowiednio: 12587, 6375 i 1831 talarów, czyli razem 20793 talarów, równowartość 62379 marek. To ok. 4-5 razy więcej niż wynosiły dochody przeciętnych, dużych, dobrze prowadzonych majętności. Baszków posiadał własną mleczarnię, gorzelnię, cegielnię i tartak, a gospodarstwo specjalizowało się produkcji nasion żyta.
W 1930 r. wieś leżała w pow. krotoszyńskim i miała 1257 m-ców. Było tu Kółko Rolnicze, kowal Żyto, kołodziej W. Paluszkiewicz, sklepy spożywcze: M. Wiatroszka i "Zgoda" Sp. z o.o.; wiatrak A. Kotlewe, producent wyrobów tytoniowych P. Baumgart, zajazd M. Urbankiewicza i in. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Baschau. Po wojnie majątek znacjonalizowano i stał się własnością Skarbu Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Zbigniew Anusik "Kilka uwag o dziejach rodu Zborowskich w XVI wieku...";
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11813615 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4369_Jutroschin_X.1944_APP_Sygn._M.top.25-2252.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac neoklasycystyczny. Budynek piętrowy, wzniesiony na rzucie prostokąta, fasadą skierowany na wschód, z lekkim odchyleniem południowym. W obu dłuższych elewacjach nieznaczne ryzality; ten w fasadzie z wgłębnym portykiem o czterech jońskich kolumnach z herbarzem książat von Reuss w szczycie, od ogrodu zaś piętrowy, zwieńczony trójkątnym frontonem. Od strony północnej dobudowane, późniejsze skrzydło nakryte dachem mansardowym, zwieńczone wieżą. Korpus główny nakryty dachem czterospadowym.

Park

Park krajobrazowy z 1830 r. o pow. 11,315 ha., zachowany w dawnych granicach. Założenie zajmuje jedną, dużą dz. ewid. nr ...5.761. Urozmaiceniem parku są sadzawki i głazy narzutowe. Rośnie tu różnogatunkowy drzewostan reprezentowany przez ponad 30 gatunków drzew. Park znajduje się na terenach Obszaru Chronionego Krajobrazu - Dąbrowy Krotoszyńskie i Baszków Rochy. Lasy wokół Baszkowa pełne są starych dębów, a te po południowej stronie wsi stawów. Występuje tu bogactwo fauny i flory, rejon jest bardzo atrakcyjny turystycznie, znajduje się tu również wiele szlaków rowerowych.

Inne

Zabudowania folwarczne z XIX w.
Neogotycka kuźnia dworska
Chałupy konstrukcji szachulcowej

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.