Rozdrażew

Stan obecny

Stan własności nieznany.

Historia

Dwór z 1. poł. XIX w.
Rozdrażew to wieś leżąca 9,5 km na płn. wschód od Krotoszyna i 6 km na płd. wschód od Koźmina. Na przestrzeni wieków powszechnie używaną nazwą było Rozdrażewo, a w zapiskach także Rozrażewo. Z R. w 1270 r. pisał się Świętomir, któremu wieś dn. 6 stycznia tegoż roku nadał książę Bolesław Pobożny. W IV w. wieś była we władaniu Doliwów, m. innymi Jana III, biskupa poznańskiego w okresie 1324-35 i Jana V Kempskiego h. Doliwa (1330-1374), z Lutogniewa, również biskupa poznańskiego. Ich potomkowie na przeł. XIV i XV w. nazwali się Rozdrażewskimi i pieczętowali herbem Doliwa. W 1358 r. na wieś R. napadł syn Maćka Borkowicza, wojewody poznańskiego. Obronili ją wieśniacy, którzy "obskoczyli" i zabili napastników. Pisze o tym Jan Długosz w swojej "Kronice Polski", nazywając już wtedy R. miasteczkiem. W 1363 r. istniał kościół w R., p. w. świętej Katarzyny, będący dziedzictwem Wincentego, kasztelana kamieńskigo - brata biskupa poznańskiego Jana, który przekazał temuż kościołowi dziesięciny z Pławiec. Zapewne w tym okresie wybudowano dwór obronny (zamek) na wyspie w pobliżu kościoła. Słowo "wyspa" sugeruje, że mogło to być miejsce położone ok. 600 m. na północ od kościoła, gdzie fosa była zasilana wodą z bezimiennego rowu przepływającego przez wieś, ew. miejsce położone ok. 150 m na NE od kościoła. Jeszcze w XIX w. widoczne były w tych dwóch miejscach wyraźne kopce (okrągłe wzniesienia) pośród pól.
W 1394 r. ze wsi pisał się Wawrzyniec Rozdrażewski, zaś w 1422 r. dziedzicem R. był Pasko (Paszko) Gogolewski, sędzia poznański, po którym odziedziczyli synowie: Bogiel i Filip. Miasto w 1458 r. dostarczyło dwóch rycerzy na wyprawę do Malborka. W 1462 r. R. odziedziczył Jarosław, syn Filipa, zaś w 1471 r. Jan i Mikołaj Rozdrażewscy. Córka Jana - Anna wyszła za Marcina Krotoskiego h. Leszczyc - dziedzica Krotoszyna. W 1485 r. Jana R. pozywała córka Piotra z Nowegomiasta - Roszkowska - o najazd na ich dobra w N.M. Rok później Jan zapisywał po 400 grzywien posagu i wiana, żonie swego syna Jana - Jadwidze - na wsi, zamku i dworze w R.
Jan Rozdrażewski miał brata Hieronima. Na skutek podziału dóbr z 1507 r. Jan otrzymał R. z przyległościami, a Hieronim, kasztelan przemęcki - części po ojcu w Nowym Mieście z wsiami, m. innymi Boguszynem. Stąd też zamiennie nazywał się Nowomiejskim. W 1517 r. Hieronim zapisywał po 800 grzywien posagu i wiana swej żonie - Jadwidze Nowomiejskiej, córce Piotra. Mieli oni trzech synów: Jana, późniejszego podkomorzego pozn., Piotra i Stanisława. Ten ostatni został dziedzicem R. na pocz. lat 40. XVI w. Pełnił funkcję kasztelana rogozińskiego, zaś jego żoną była Zuzanna Miaskowska h. Bończa. W 1545 r. zapisał on biednym ze szpitala w Sierakowie, fundacji księdza Jana, plebana w Swarzędzu, po 28 grzywien czynszu rocznie, od wyderkowanej sumy głównej 400 grzywien.
Stanisław Rozdrażewski był przeciwny małżeństwu Zygmunta Augusta z jego wielką miłością - Barbarą Radziwiłł, przez co naraził się na zemstę króla. Faktem jest, że król też nie był do końca w porządku, bo w tym czasie trwał jego związek z 2. żoną - Katarzyną Habsburżanką (pierwsza, Elżbieta H. zmarła w 1545 r.). Kronika rodzinna R-kich mówi o zemście króla, której efektem były pięciokrotne pożary Rozdrażewa i trzech kolejnych zamków. Ponoć też z tego powodu (wg Sł. Geogr. ...), Rozdrażewski zamienił R. na Dębnik (Ponsdorf) na Śląsku od Wacława Leszczyńskiego. Jednakowoż zapiska z 1554 r. nieco precyzuje tę informację i mówi o zamianie R., Trzemeszna i in., na miasto (wieś) Prusthorff, i wsie przyległe: Herbsthorff, Libnar, Golendorff, Golnar, Kranthenwalde i Glambik w księstwie śląskim oraz za kamienicę we Wrocławiu i folwark na przedmieściu miasta Nysa, z Barbarą z Bystrzycy - żoną Rafała Leszczyńskiego. Żona Stanisława R. - Miaskowska - wyraziła zgodę na tę zamianę. Leszczyńscy planowali zapisać na nowo nabytych dobrach oprawę (w wys. 6 tys. złp.) dla synowej - żony Wacława Leszczyńskiego - Barbary Rachemberkówny.
Stanisław R. miał z Miaskowską 3 synów: Stanisława (księdza), Hieronima i Krzysztofa oraz córki: Annę i Dorotę. Już w 1578 r. Rozdrażew wrócił w ręce Rozdrażewskich, a konkretnie Jana R., podkomorzego poznańskiego, syna Hieronima i Anny Łukowskiej. Była to wówczas wieś kościelna z 14 i 1/4 śladu osiadłego, 3 zagrodnikami i 3 rzemieślnikami. Rozdrażewscy w miejsce spalonych zamków wystawili nowy, już murowany, a w 1599 r. wybudowali szpital obok kościoła. Jako źródło dochodów dla szpitala służyły 2 ćwierci roli, 3 łąki i 2 ogrody. Mniej więcej w tym czasie (przełom XVI i XVII w.) R. stracił prawa miejskie. Żoną Jana R. była n.n. Barbara, a nast. Katarzyna Potulicka h. Grzymała, z którą miał 4 dzieci, w tym Annę, Jana (1595-1628) i Barbarę. Na krótko przed śmiercią w 1700 r., dziedzic zdążył ukończyć budowę kościoła w Krotoszynie. Był on "heretykiem", czyli wyznania protestanckiego, podobnie jak żona. Katarzyna przeszła na katolicyzm kilka lat po jego śmierci.
Syn Stanisława - Jan R., z żoną Gryzeldą Sobieską miał syna Jakuba - kolejnego dziedzica R. Jego pierwszej żony nie znamy, zaś drugą była Katarzyna Opalińska, córka Łukasza - Marszałka Wielkiego Koronnego, wdowa po Zbigniewie Firleju, staroście. Jakub R. zmarł ok. 1664 r. pozostawiwszy oprócz wdowy sześcioro dzieci, w tym Jana Stanisława, Jakuba, Michała, Zofię oraz Ludwikę. Prawdopodobnie byli oni ostatnimi mieszkańcami zamku w R. Później budynek popadł w ruinę, podobnie jak szpital, który runął ok. 1680 r. W jego miejscu wybudowano nowy przytułek, który spalił się w 1733 r. Po tym zdarzeniu nie został odbudowany, a ziemię rozdano okolicznym chłopom. Pod koniec XVII w. przy kościele wybudowano także szkołę, która w 1684 r. nie miała nauczyciela. W międzyczasie w R. podupadł miejscowy kościół, obok którego w 1640 r. Hieronim R., biskup kujawski, wybudował nową świątynię ceglaną p.w. Jana Chrzciciela.
W 1690 r. we wsi spalono cztery kobiety podejrzewane o czary. W tym samym roku zadłużone dobra nabył od synów Jakuba Rozdrażewskiego - Franciszek Zygmunt Gałecki, kuchmistrz wielki koronny, starosta bydgoski, etc..., ulubieniec króla Jana III Sobieskiego; zastawiał on R. wdowie po Janie Franciszku R.- Filipinie de Heyster; zmarł w 1709 r. Później dobra trzymała wdowa po nim, Rozalia z Dzieduszyckich (zm. w 1715 r.), a następnie ich córka Zofia Anna. Ta ok. 1727 r. sprzedała dobra Józefowi Potockiemu h. Pilawa. Ten z pierwszej żony Wiktorii Leszczyńskiej miał dwoje dzieci, w tym syna Stanisława (1698-1760). Z drugą żoną (?) nie posiadał potomstwa. Zmarł 19 maja 1751 r. i pochowany został w kolegiacie w Stanisławowie (ob. Iwano-Frankowsk na Ukrainie). W 1736 r. w kościele rozpoczęto prowadzenie ksiąg metrykalnych. Dzięki temu poznajemy posesorów, administratorów i inne ważne postacie zw. z prowadzeniem majątku w czasie, gdy właściciele zajmowali się wielką polityką. Tak więc znajdujemy tu Papieskich, Jakuba Józefa Długosza (1754), pisarza Szostakowskiego, Wieszkowskich i in.
W 2. poł. XVIII w. jedyną prawowitą spadkobierczynią fortuny Rozdrażewskich była wnuczka Franciszka R. (praprawn. Jakuba R. i Opalińskiej) - Teresa R. - w której imieniu komornik królewski Wacław Wyssogota-Zakrzewski sprzedał dobra (w 1775) Kazimierzowi Raczyńskiemu h. Nałęcz. Jeszcze przez wiele lat toczyły się sprawy spadkowe, m. innymi po Franciszku R. Spadkobiercami byli Kazimierz i Maciej R-cy, Celestyn Sokolnicki, Jan i Józef R-cy i wielu innych. Po zakończeniu tych wszystkich spraw i procesów, ostatecznie właścicielem całego klucza krotoszyńskiego, w tym Rozdrażewa, został Ludwik Wojciech Husarzewski, konsyliarz najwyższego sądu bydg. króla pruskiego. Jeszcze pod koniec XVIII w. dobrami w R. zajmowali się polscy dzierżawcy: Józef Otuski z siostrą Józefą, tejże Józefy mąż - Joachim Kurczewski, podwojewodzi kaliski; Jan Trojanowski h. Szeliga - dzierżawca probostwa w R. i w latach 20. XIX w. Wojciech Laskowski z żoną Rozalią Damęcką. Mniej więcej w 1. poł. XIX w. wybudowano dla dzierżawców opisywany dwór, który później został rozbudowany o piętrowe skrzydło.
Wśród kolejnych właścicieli R. wymieniany jest niejaki Paulitz, a następnie minister Goerne, któremu rząd pruski skonfiskował majątek za różne matactwa. Następnie nadano Rozdrażew książętom Turn und Taxis, za tzw. "poczty nadreńskie". W 1872 r. dzierżawcą Rozdrażewa, wraz z folwarkiem Dzielice, był Ernst Koeppel. W 1888 r. wieś miała 135 domów z 989 m-cami, w tym 947 katolików i 42 ewangelików oraz 921 ha, w tym 814 ha ziemi uprawnej i 66 ha łąk. Folwark należący do ks. krotoszyńskiego miał 6 domów, 180 m-ców i 462,07 ha gruntów. W XIX w. powstało także Rozdrażewko, leżące 8 km na płd. wschód od Koźmina. Wieś ta miała 60 domów i 406 m-ców oraz 315 ha gruntów. W płn. części wsi wybudowano nowy folwark, w jej zach. części cegielnię, a płd. - dwa wiatraki. Oficjalnym właścicielem dóbr był wówczas Albert Maria Lamoral Fürst von Thurn und Taxis z Regensburga. Zapewne od jego imienia posiadłość otrzymała nazwę Albertshof.
W 1910 r. w R. zmarł Tadeusz Prądzyński h. Grzymała. Mniej więcej w tamtym czasie (1913) właścicielem R. (dzierżawcą?) był Johann (Jan) Bronisz. Dnia 12 czerwca t.r. zmarła tu Maria z Broniszów Żelechowska. W 1926 r. podobnie jak inne majątki klucza krotoszyńskiego, Rozdrażew znajdował się pod tymczasową administracją skarbu państwa. Na obszar 466,35 ha składało się 386 ha ziemi uprawnej, 57,55 ha łąk i pastwisk, 1,4 ha lasu, 11,9 ha nieużytków i 9,5 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 2070 talarów. Po 1927 r. majątek w R. został wykupiony z rąk niemieckich. W 1930 r. wieś miała 1304 m-ców, zaś dobra pozostawały w dawnych granicach i należały do skarbu państwa. Właścicielem cegielni (należącej wcześniej do majątku) był L. Begale. Ponadto we wsi znajdował się Bank Ludowy Sp. z n.o., Kółko Rolnicze, mleczarnia M. Bąkowskiego, wiatrak należący do J. Boehne, dwie karczmy: I. Minty i Fr. Kobylarza, sklep z towarami różnymi St. Kołodziejskiej i 2 sklepy kolonialne: M. Kowalskiej i Z. Lewandowicza. Ponadto byli tu: piekarz, siodlarz, szewcy i stolarze.
W latach 1939-43 wieś nosiła nazwę Rozdrazewo, a 1943-45 - Brigidau. Przez cały okres wojny część dworska nosiła (podobnie jak w XIX w. i 1907-18) nazwę Albertshof. Po wojnie w dworze mieściły się mieszkania.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11822614 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4271_Rozdrazewo_1940_uniberk_C056975658.jpg
11814155 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4271_Rozdrazewo_X.1944_McM87394.jpg
17095 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Generalstabskarte, ark. poj. /1870 - 1944/
- plik mapy: KDR100_350_Koschmin_ca1893_DRMC5820350.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na rzucie litery "L", fasadą skierowany na południe, piętrowy i nakryty dachami naczółkowymi krytymi dachówką. Budynek oszpecony na skutek powojennych remontów.
Układ przestrzenny zespołu zniekształcony, głównie z powodu powojennej przebudowy. Zniknęło całe obszerne podwórze gospodarcze znajdujące się na zach. od dworu.

Park

Park z XIX w. o pow. 2,22. Zachowany w dawnych granicach, obecnie na płn. części dz. ewid. nr...574/4 i całej dz. nr ...574/3.

Inne

Zabudowania gospodarcze: stajnie, chlew, stodoła, k. XIX w.
Historyczny układ przestrzenny wsi z rynkiem i zabudową
Zespół kościoła parafialnego p.w. św. Jana Chrzciciela. Kościół, późnorenesansowy, z ok. 1640 r., rozbudowany 1896-97; plebania z k. XIX w., dom sióstr z 1. ćw. XX w., cm. par. z pocz. XIX w.
Cegielnia, 1900 r.
Liczne domy zabytkowe, k. XVIII / XIX w.
Budynek dworca kolejowego (obecnie poczta)

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011