Wielowieś

Stan obecny

Dwór: stan własności nieznany, mieszkania pod zarządem JST albo prywatny.
Park: teren pod zarządem JST albo ANR

Historia

Dwór z XVIII w.
Wielowieś to wieś leżąca nad rzeką Orlą, w odległości 10 km na płn. zachód od Kobylina. W późnym średniowieczu należała do rycerskiego rodu Porajów, z których wzięła się XV-wieczna rodzina Wielowiejskich h. Poraj. Zapewne też w XV w. wzniesiono we wsi kościół, któremu w 1485 r. Unisław Wielowiejski nadawał w obecności biskupa poznańskiego Uriela z Górki "pewne role i łąki". Na pocz. XVI w. jej właścicielami zostali Cielęccy h. Ciołek. W 1518 r. Jan C. zwany "Oszga" dał Wielowieś swemu bratu Mikołajowi, w zamian za jego części Cielec, Cieszkowa, Mierzkowa, etc. Mikołaj w 1530 r. dokupił sobie pół łanu roli osiadłej w Kromolicach, od Tomasza K. zwanego "Wirwiszek". Plebanem we wsi był w 2. poł. XVI w. Mikołaj Raszewski, który wraz ze swoimi braćmi posiadali wieś Raszewy. Dziedzicem W. był wówczas Bartłomiej Cielęcki, który w 1571 r. kupił część pobliskiej wsi Unisław od Stanisława Dzierżanowskiego. Synami Bartłomieja byli Jakub, Mikołaj i Bartłomiej. W 1612 r. Bartłomiej kupił wieś Morownicę od Mikołaja Manieckiego. Niedługo później, w 1624 r. w miejscowym kościele rozpoczęto spisywanie ksiąg parafialnych. Do parafii należały: Kaczewo, Kromolice, Unisław i Suśnie. W jego miejscu w 1684 r. pleban Adama Klenczycki wybudował nowy kościół drewniany, poświęcony w 1668 r. przez sufragana poznańskiego Macieja Kurskiego. Nadano mu wezwanie Wszystkich Świętych. Przy kościele istniała wówczas szkoła, której rektor pełnił zarazem obowiązki organisty. Przy kościele w 1789 r. zaprowadzono Bractwo św. Izydora.
W 1624 r. Piotr Cielęcki, syn Mikołaja, sprzedał swoje części Wielowsi Janowi Rozdrażewskiemu h. Szeliga, krajczemu królowej. Mniej więcej w tym czasie W. tworzyła już niewielki klucz majątkowy wraz z Suśniami i Unisławiem. Właścicielem tych dóbr został Jakub Rozdrażewski, który w 1654 r. puścił je na wyderkaf Elżbiecie Jaskóleckiej, wdowie po Chryzostomie, kasztelanie santockim.
Na pocz. XVIII w. Rozdrażewscy sprzedali klucz suśnicki, w tym Wielowieś, Łukaszowi Gajewskiemu h. Ostoja, piszącemu się z Błociszewa kasztelanowi santockiemu. Z żoną Elżbietą Kuczborską miał on synów Stanisława i Franciszka. Ci w 1714 r. dokonali podziału majątku. Suśnie, Wielkąwieś oraz Unisław dostał Stanisław Gajewski, ożeniony z Ludwiką Cerekwicką. Ponadto posiadał on Skoraczewo w pow. pozn. i Rosnowo w pow. kościańskim. W 1727 dokupił Bułakowo od Tomasza Olewińskiego. W 1743 r. jego siostra Anna wyszła w Turzynie za Jana Skarbka h. Abdank (1710-1772), starostę tuszyńskiego, przez co ten na krótko został posiadaczem dóbr Suśnia, Unisław i Wielowieś. Po śmierci Stanisława Gajewskiego (17 grudnia 1745 r.) dobra przeszły w ręce jego bratanków (synów Franciszka i Wiktorii Choińskiej): Antoniego i Rafała. Wielowieś wchodziła już wtedy w skład dóbr Borzęciczek. W 1749 r. doszło do zamiany pomiędzy braćmi: Rafał dał bratu kilka wsi w pow. kaliskim plus Gałązki, w zamian za Borzęciczki, Mycielinek, Dembowiec, Bułakowo i Kaczągórkę.
Żoną Rafała Gajewskiego była Katarzyna Tworzyjańska; mieli oni trzech synów: Adama, Bonawenturę i Ksawerego oraz córki: Alojzę i Franciszkę. Po śmierci Rafała (w 1785 r.) sąd podzielił sumę spadkową po Skarbku - Annie Gajewskiej, pomiędzy sukcesorów Rafała, a wdowę po nim Katarzynę.
W międzyczasie folwarkiem w Wielowsi zarządzali dzierżawcy, poddzierżawcy, posesorzy etc. Wśród licznych nazwisk jakie znajdujemy w księgach parafialnych należy zwrócić uwagę na Annę Olesińską (w 1755 r.), posesorów Wyrozębskich i Jana Myszkowskiego, po którym majątek (tzn zarobioną gotówkę) odziedziczyły w 1788 r. dzieci: Roch, Józef, Jan Nepomucen, Marianna, Magdalena, Elżbieta i Zuzanna, którym przypadło na głowę po 3 tys. złp. Zuzanna w 1802 r. wyszła w Wielowsi za Wojciecha Szateńskiego.
Dziedzicem dóbr Suśnia, Unisław i Wielowieś był pod koniec XVIII w. Bonawentura Gajewski, starosta powidzki, który w 1787 r. zapisywał na poł. tych dóbr 100 tys. złp. posagu swej żonie Annie Mielżyńskiej h. Nowina, córce Macieja, podkomorzego wschowskiego i Seweryny Lipskiej. W 1800 r. Gajewski sprzedał dobra za 800 tys. złp. Józefowi Radolińskiemu h. Leszczyc, ożenionemu z Martą Nieborską. W 1804 r. urodził się ich jedyny syn - Juliusz. Ojcem chrzestnym dziecka był Piotr R., szambelan królewski. Jak widzimy, autorzy "Słownika Geograficznego..." wszystko pokręcili...
Józef zmarł w 1805 r. a rok później Maria (Marianna) wyszła (za dyspensą papieską) za jego brata - dziedzica dóbr Biały - Ignacego Radolińskiego. Mieli oni troje dzieci, w tym dwóch synów, którzy zmarli krótko po urodzeniu i córkę Józefę - późniejszą żonę Władysława Radolińskiego z Jarocina. Ignacy R. opiekował się synem brata, aż ten osiągnął pełnoletniość. Dobra, czyli B. z przyległościami przeszły w ręce Juliusza po 1836 r., kiedy to otrzymał tytuł hrabiowski, wraz z Janem Ignacym R. - dziedzicem Biały i Władysławem R. z Jarocina. Juliusz od początku swojego panowania walczył z miejscowym kościołem, zakazując mu prawa wypasu dla inwentarza plebańskiego, zagwarantowanego w 1816 r. W końcu dopiero w 1837 r. Radoliński przegrał proces, a to dzięki świadectwu kilku starców, którzy zaświadczyli, że "ksiądz pleban od niepamiętnych czasów używał spokojnie tych pastwisk tak w lasach, jak i na gruntach dominialnych". Hrabia był ponadto gorącym zwolennikiem Niemców, to za jego staraniem dobra otrzymały nazwę "Radenz". W 1865 r. sprzedał je za 650 tys. talarów "w ręce jakiegoś barona niemieckiego". Tym baronem jak wiemy okazał się Graf Otto zu Stolberg-Wernigerode. W 1872 r. zarządcą Wielowsi był "amtmann" Kopp. Parafia miejscowa podlegała dekanatowi koźmińskiemu i w 1873 r. liczyła 1109 "dusz".
Na pocz. XX w. wieś weszła w skład domeny Pogorzela, będącej pod zarządem komisarycznym (tzw. Fideikommißherrschaft). Wielowieś wraz z folwarkiem Birkenfelde miała 492 ha obszaru, w tym 443 ha ziemi uprawnej. Do podatku gruntowego wykazywano 5766 marek tzw. "czystego dochodu". Zarządcą dóbr był w 1913 r. Friedrich Draeger. Do 1926 r. obszar majątku nieznacznie się zmniejszył, do 462,75 ha, na co składało się 412,5 ha ziemi uprawnej, 27,5 ha łąk i pastwisk, 15,25 ha lasu oraz 7,5 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wynosił wówczas 1922 talary. Oficjalnie właścicielami nadal byli Stolbergowie-Wernigerode, zaś dzierżawcą Wielowsi - Augustyn Nentwig. Niedługo później majątek został rozparcelowany, bo nie występuje w kolejnych księgach adresowych z lat 1926-30. Resztówkę z ok. 150 ha gruntów zakupiła Stefania Senioradzka.
Wieś w 1930 r. miała 366 m-ców; był tu kowal S. Lecikiewicz, szewc W. Adamiak i karczma B. Domicza. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Wlele. Po wojnie dawne dobra zostały rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. W budynku dworu mieściły się mieszkania a w późniejszym okresie został on przebudowany.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Kościół w Borzęciczkach i jego patronowie od roku 1600 do naszych czasów, napisał ks. T. Konopiński, Poznań 1906;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11825286 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4270_(2419)_Bosatschin_nnv8xdv_BN_Sygn.ZZK_S-4_136_A.jpg
6804 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4270_Bozacin_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na planie prostokąta, fasada skierowany na płd. z niewielkim odchyleniem zachodnim. Budynek murowano-szachulcowy, parterowy, nakryty dachem naczółkowym; rozbudowany współcześnie o dziwną przybudówkę (?) od str. płd.-wschodniej.

Park

Park w Wielowsi nie istnieje, zachowało się jedynie kilka drzew, rosnących wzdłuż przepływającej rz. Orli. Nie był zresztą zbyt wielki; razem ze stawem po zach. str. dworu i mierząc pow. aż do rzeki, jego pow. wynosiła ok. 1,7 ha. Ponadto dalej na południe rozciągały się sady owocowe - teraz znajdują się tam działki mieszkańców.

Inne

We wsi: kościół, drewniany, 1684 r., par. p.w. Wszystkich Świętych.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011