Lutogniew

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z XIX w.
Lutogniew to wieś leżąca 4 km na płn. zachód od Krotoszyna. Nazwa występowała w zapiskach także w postaci Lutogniewo. Pierwszym znanym właścicielem wsi był Jan Doliwa, syn Mikołaja z Bożacina, biskup poznański, a także zaufany króla Władysława Łokietka. Po nim odziedziczył syn - Jan V Doliwa, który pisał się już z Lutogniewa. Żył on w latach 1356-74. Prawdopodobnie już w 2. poł. XIII w. powstał we wsi pierwszy kościół. Do parafii należały Bożacin i Dzierżanów, zaś dziesięciny składali kmiecie z Bożacina. W 1363 r. biskup Jan Doliwa przekazał te dziesięciny parafii w Rozdrażewie. W źródłach podaje się też, że kościół założył Pasko (Paszko) Godlewski w 1401 r., podczaszy kaliski (z Gogolewa). Być może zacny podczaszy wybudował nowy kościół, skoro dotrwał on aż do 1. poł. XIX wieku? W każdym razie to na prośbę Paszka biskup Wojciech Jastrzębiec zatwierdził uposażenie parafii, na które składały się dziesięciny z folwarków oraz meszne od włościan. Dokumenty zw. z nadaniem pochodzą jeszcze z 1419 r.
W 2. poł. XV w. plebanem w L. był Stanisław Cielmicki. Wieś w połowie należała do Macieja zwanego Tumigrała, a w poł. do Cerekwickich herbu Zaremba. Tumigrała w 1463 r. zapisywał po 200 grzywien posagu i wiana swojej żonie (?). Mieli oni dwoje dzieci: Katarzynę i Bartosza, który po zamieszkaniu w pobliskim Konarzewie stał się (wg zasady powyżej) Konarzewskim. Katarzyna Lutogniewska wyszła za Mikołaja Bużeńskiego, który jednak dość szybko odszedł do Pana, po czym wyszła za mąż ponownie - za Jana Cerekwickiego. W 1502 r. odstąpiła mu 1/3 wsi L. ze stawem i młynem Borówka. W 1509 r. obiecała dzieciom: Tomaszowi, Małgorzacie i Annie, że po jej śmierci dostaną połowę wsi ojczystej (nie, że polskiej, tylko po ojcu). W 1517 r. toczyła ona spór z Janem z Dębna, dziedzicem w Konarzewie. Żyła jeszcze w 1551 r., kiedy to występowała przeciwko Ambrożemu Cerekwickiemu o "wydzielenie jej oprawy na 1/2 Lutogniewa". W międzyczasie przekazała dobra synowi Piotrowi, który dziedzicem L. nazywany był w roku 1543. Ten ożenił się z Katarzyną Chociszewską i miał z nią córkę Jadwigę.
Cerekwiccy za czasów króla Zygmunta II Augusta oddali kościół we wsi w ręce protestantów i sami przyjęli nową wiarę, stając się "heretykami". Jadwiga Cerekwicka wyszła za Stefana Grudzińskiego, kasztelana nakielskiego. W 1579 r. pozywała ją Barbara z Pempowa, żona Jana Roszkowskiego, o "różnice", które powstały po zalaniu gruntów Lutogniewa przez wodę ze stawu Wielkiego Konarzewskiego. W 1583 r. Grudzińska sprzedała wieś za 17,5 tys. złp., Jakubowi Zaleskiemu, staroście piaseczyńskiemu, etc. Ten w 1589 r. przywrócił kościół w ręce katolików. W 1594 r. jego syn, również Jakub, mając lat 18 postanowił "dla większej chwały Bożej" zarezerwować jeden łan ziemi, dla plebanów w Lutogniewie. Sześć lat później ożenił się, zapisując swej wybrance - Elżbiecie Modlibowskiej - 2500 złp. posagu. Zmarł mając zaledwie 35 lat, zaś dobra odziedziczyła jego siostra Zuzanna, zamężna za Stanisława Rudnickiego. W 1611 r. sprzedała ona cały majątek, czyli L., Osusz, Konarzewo i Szczerkowo - Piotrowi Rudnickiemu, synowi Sebastiana R., podsędka ziemskiego sieradzkiego.
Zapewne siostrą Zaleskich była też Zofia, zamężna za Andrzeja Lipskiego (piszącego się z Jastrzębnik) h. Grabie. Ciż mieli córkę Małgorzatę, zamężną za Teodora Sulmowskiego (piszącego się z Sienna) oraz synów: Mikołaja, Stanisława i Wacława. Mikołaj został księdzem, a w 1632 r. był jezuitą kolegium kaliskiego. Bracia oprócz klucza lutogniewskiego posiadali także Jastrzębniki i Zbiersko w pow. kaliskim. W 1633 r. L. oraz Susza (chodzi chyba o Osuch...) należały do Feliksa Rudnickiego, syna Stanisława, który sprzedał te wsi Krzysztofowi i Jakubowi Rozdrażewskim, synom Jana - starosty odolanowskiego, krajczego królowej, etc. i Gryzeldy Sobieskiej. Lutogniew odziedziczył Jakub, kasztelan kaliski, wojewoda inowrocławski, ożeniony dwukrotnie. Nazwiska pierwszej żony nie znamy, zaś drugą była Katarzyna Opalińska, córka Łukasza - Marszałka Wielkiego Koronnego, wdowa po Zbigniewie Firleju, staroście. Jakub miał z nią sześcioro dzieci, w tym Jana, Stanisława, Jakuba, Michała, Zofię oraz Ludwikę. Zmarł ok. 1664 r.
W tym czasie Rozdrażewscy byli także właścicielami Krotoszyna. Na zamku pod koniec XVII w. urzędował Stanisław Rozdrażewski, chętnie uczestniczący w ceremoniach prostego ludu. Przykładowo, w 1693 r. występował jako świadek przy ślubie Kazimierza Bąkowskiego i Rozyny Rokickiej w Lutogniewie. W 1700 r. Zofia R. wraz z bratankami (synami Stanisława) Antonim, Franciszkiem i Karolem, sprzedali dobra Franciszkowi Zygmuntowi Gałeckiemu, kuchmistrzowi wielkiemu koronnemu, staroście bydgoskiemu, etc. Gałecki był ulubieńcem króla Jana III Sobieskiego, zmarł w 1711 r. W 1701 r. wydzierżawił Lutogniew Aleksandrowi Złotnickiemu, a w 1710 r. - Wojciechowi Gruszczyńskiemu (zwolennikowi króla szwedzkiego, który w 1712 próbował zająć dla Szwedów Krotoszyn). Później dobra trzymała wdowa po Gałeckim, Rozalia z Dzieduszyckich (zm. w 1715 r.), a następnie ich córka Zofia Anna. Majątek w tym czasie dzierżyli posesorzy - Mojaczewscy, wyznania ewangelickiego. W latach 20. ekonomem L. był niejaki Sypniewski.
Zofia Gałecka ok. 1726 r. sprzedała dobra Józefowi Potockiemu h. Pilawa. Ten od samego początku swoich rządów zaprzyjaźniał się z ludem i uczestniczył przy ślubie Franciszka Bojanowskiego (zarządcy) i Franciszki Kołaczkowskiej, w Lutogniewie. Dzierżawcą L. do 1736 r. był Sebastian Grudzielski z żoną Wiktorią Mąkowską. Od 1740 r. administratorem L. był Jan Boratyński. W latach 1740-43 Potocki kazał wybudować w L. nowy dwór, wzmiankowany po raz pierwszy w sierpniu 1743 r., z okazji urodzenia dziecka (chyba służących?) Jana Sławka i Barbary, o imieniu Kajetan Antoni Wawrzyniec.
Potocki z pierwszej żony Wiktorii Leszczyńskiej miał dwoje dzieci, w tym syna Stanisława (1698-1760). Z drugą żoną (?) nie posiadał potomstwa. Zmarł 19 maja 1751 r. i pochowany został w kolegiacie w Stanisławowie (ob. Iwano-Frankowsk na Ukrainie). We dworze dóbr L. tymczasem siedział podstarości, Jan Rzadzikowski. W 1761 r. urodziła się córka jego i ż. Anny - Anastazja Marianna, a w 1766 r. - syn Hilary Feliks Józef. Znanym nazwiskiem we wsi tego okresu był też Mikołaj Kurowski, administrator dóbr. Dwór zamieszkiwała licznie jego rodzina, m. innymi brat Józef i siostry. Zapewne jedną z nich była Wiktoria, która w 1775 r. wyszła za Ignacego Jankowskiego ze Zdunów. Świadkiem był pisarz z dworu w L. - Jan Krzymiński.
W 1779 r. Potoccy sprzedali dobra krotoszyńskie wraz z Lutogniewem - Stanisławowi Gadomskiemu, podkomorzemu sochaczewskiemu. Dobrami w L. nadal zarządzał Mikołaj Kurowski. W 1791 r. w lutogniewskim dworze ochrzczono dziecko dziedziców Dzierżanowa - Sokolnickich - Katarzynę Józefę. Niestety, dziecko zmarło po 2 tyg. Ekonomami majątku byli wówczas Jan i Konstancja Krzymińscy. Oprócz Sokolnickich we dworze gościli też często sąsiedzi z innych wsi, a także z dworu w Krotoszynie, na przykład urzędnik Stanisław Kordaczewski.
Po III rozbiorze Polski właścicielem dóbr został rząd pruski. Początkowo życie we dworze biegło normalnie, ekonomem był tu Stanisław Rokossowski, zaś posesorem Ludwik Białoskórski, ożeniony z Zofią Poklatecką. Po Białoskórskim na posesorów wyznaczono ewangelicką rodzinę - Janusza Mielęckiego z żoną Julianną Potworowską. W 1820 r. Lutogniew wraz z Krotoszynem dostał od rządu pruskiego książę Karol Aleksander von Thurn und Taxis. W 1823 r. rozebrano stary drewniany kościół, a na jego miejscu wzniesiono nowy, murowany, w stylu klasycystycznym. Budowa trwała do 1833 r. Wieś nosiła oficjalną nazwę Lutogniewo. W 1872 r. zarządcą L. i folwarku Wrozewo (ob. Wróżewo) był "amtmann" Dihrberg.
W 1885 r. L. dzielił się na wieś i dominium w pow. krotoszyńskim. We wsi znajdowało się 58 domów z 428 m-cami, w tym 422 katolików i 6 ewangelików; 129 analfabetów, a na terenie domenalnym (w 1871 r.) - 5 domów i 156 m-ców. Dobra miały 1716 mórg i wchodziły w skład Księstwa Krotoszyńskiego. Na początku XX w. Lutogniewo dostało nową nazwę - Margarethendorf, zaś podległe Wróżewo - Sagendorf. Dzierżawcą 296-hektarowych dóbr był O. Adolphi. Czysty dochód gruntowy wynosił wówczas 3760 marek. Właścicielem Księstwa Krotoszyńskiego był w tym czasie Albert Maria Lamoral Fürst von Thurn und Taxis. Po wyzwoleniu Polski majątek znalazł się pod tymczasowym zarządem skarbu państwa, a w 1926 r. właścicielem 287,5-hektarowych dóbr został Okręgowy Urząd Ziemski, który przejął je z zamiarem parcelacji.
W 1930 r. Lutogniew stanowił wieś i gminę w pow. krotoszyńskim i liczył 856 m-ców. Jedynym posiadaczem ziemskim na terenie gminy był Piotr Minta, wł. Pustkowia z 67 ha ziemi. We wsi było Kółko Rolnicze, dwie kuźnie: J. Dabrowskiego i F. Malela, karczma K. Klarowicza, piekarz W. Michalak i trzej kołodzieje: Fr. Basiński, Fr. Jagodziński i W. Mroszkowiak. Przez cały okres 2. wojny światowej wieś nosiła nazwę sprzed 1919 r. - Margarethendorf. Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Strona internetowa Sanktuarium MB Pocieszenia w Lutogniewie: http://sanktuariumlutogniew.pl/historia/
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11825286 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4270_(2419)_Bosatschin_nnv8xdv_BN_Sygn.ZZK_S-4_136_A.jpg
11813602 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4270_Bozacin_X.1944_APP_Sygn._M.top.25-1210-1.jpg
17121 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Generalstabskarte, ark. poj. /1870 - 1944/
- plik mapy: KDR100_375_Krotoschin_ca1893_DRMC5820375.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór parterowy, nakryty dachem dwuspadowym, fasadą skierowany na południe. Po jego bokach znajdują się dwie niższe, obszerne przybudówki, nakryte dachami płaskimi. Wejście główne poprzedzone gankiem, na osi okrągły podjazd.

Park

Park dworski w Lutogniewie praktycznie nie istnieje, zachowało się jedynie nieco drzew w bezpośrednim otoczeniu dworu. Przed 1945 r. park rozciągał się także w kier. północnym i południowym od podwórza. W części płd.-wschodniej założenia znajdował się duży, trójkątny staw.
Część ozdobna parku znajdowała się na dz. nr ...197/4 (teraz jest tam staw wykopany w okresie powojennym) i miała ok. 1,5 ha powierzchni. Sady owocowe znajdowały się na płn.-wschód i na wschód od podwórza - dz. nr ...213/7, 213/5, 213/6 i 213/4, dalej na płd.: nr ...207, 210, 209 i wschodnim fragmencie 197/3 (przy długim budynku gospodarczym). Wspomniany staw zwężał się w kier. wschodnim i przechodził w rzeczkę (rów, kanał?), zaś wokół niego także rosły drzewa, jednak teren ten parkiem już nie był. - Dochodził do drogi przy której wznosi się kościół. Po zachodniej stronie folwarku rozciągały się pola uprawne.

Inne

We wsi: Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia w Lutogniewie.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011