Krotoszyn

Stan obecny

Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia w Krotoszynie.
Ul. Olimpijska 10, 63-700 Krotoszyn.

Historia

Pałac z XVI / XVIII / pocz. XIX w.
Krotoszyn to miasto powiatowe w Wielkopolsce, leżące 14 km na południe od Koźmina Wielkopolskiego i 28 km na płd. od Jarocina. O powstaniu miasta krążą legendy, wywodzące jego nazwę od syna bogatego rycerza Krota, czyli "Krota syna", który mieszkał "w polu gdzie się wznosi okop szwedzki", w miejscu dawnej wsi Stary Krotoszyn. Od pocz. XV do poł. XVI w. miasto należało do Krotoskich h. Łodzia. Ponoć to Wierzbięta Krotoski osadził tu w 1415 r. (za zgodą króla Władysława Jagiełły) miasto na prawie magdeburskim. Jego staraniem odbudowano też stary zamek wraz z fosami i bramami. Krotoscy posiadali także Niewierz, stąd też jeden ich odłam nazywał się Niewieskimi.
W 1471 r. Mikołaj Krotoski z Niewierza, chorąży sieradzki, zapisywał na poł. miasta, wsi Stary Krotoszyn i Targoszycach, po 500 grzywien posagu i wiana żonie Zofii. Ich synami byli Marcin i Jan. Marcin w 1495 r. zapisywał na poł. miasta Krotoszyn Nowy, z przedmieściem, etc, po 900 złp. posagu i wiana - żonie Annie Rozdrażewskiej. Jan nazwał się Niewieskim, a w 1496 r. dokonywał z bratem licznych zamian swoich części miasta, etc. Marcin Krotoski w 1514 r. ponownie oprawił żonie posag, a kwitowali go bracia Anny - Hieronim i Jan Rozdrażewscy. W 1526 r. Jan Niewieski zapisał wikariuszom katedry poznańskiej 20 grzywien czynszu rocznie, od sumy łącznej 250 grzywien. Po nim miasto odziedziczył syn - Mikołaj N., a następnie tegoż dzieci: Jan i Anna, z rąk których w 1569 r. Krotoszyn z przyległościami nabyli bracia: Jan i Piotr Rozdrażewscy h. Szeliga. Był to znany wówczas ród, pełniący wysokie urzędy w kraju, który "znakomite położył zasługi".
Jan Rozdrażewski wyniesiony został przez króla Stefana Batorego na godność podkomorzego, a od Zygmunta III otrzymał kasztelanię poznańską. Jego 1-szą żoną była Katarzyna Potulicka h. Grzymała, córka Piotra P., której w 1586 r. zapisywał po 8 tys. złp. posagu i wiana na Kr. i przyległych wsiach. Mniej więcej w tym czasie wybudował on w Krotoszynie murowany pałac. Dziedzic był gorącym zwolennikiem utworzenia w Krotoszynie ordynacji rodowej, co mu się jednak nie udało. Dużo przebywał w Niemczech, stąd też stał się gorliwym zwolennikiem protestantyzmu, który później szerzył w Polsce. W 1592 r. ożenił się drugi raz, z Leszczyńską, wyznania Braci Czeskich, którym oddał kościół farny w K. Dlatego też Krotoszyn uznawany był za ośrodek heretyckich "braci", zazwyczaj knujących z wrogami Polski.
Po śmierci Jana R. w 1628 r., pomiędzy luteranami a katolikami trwała walka o kościół. Dziedzic pozostawił syna Jana, który odebrał protestantom prawa nadane przez ojca. Zakazał im także pełnienia funkcji publicznych oraz dziedziczenia majątków ziemskich. Po nim miasto odziedziczyli Krzysztof i Jakub Rozdrażewscy. Za czasów Jakuba, kasztelana kaliskiego, miasto przeszło liczne plagi: zarazy w 1630 r. i okresie: luty 1653 do lipca 1657 r.; pożary w 1638 i 1656 r. W czasie "potopu" szwedzkiego, Jakub R. pozostał wierny królowi polskiemu, któremu posyłał uzbrojone oddziały. Po powrocie Jana Kazimierza do kraju, połączył się z jego wojskami pod Sieradzem.
Okrucieństwa, jakich dopuścili się Szwedzi w 1655 r. w Krotoszynie opisał naoczny świadek - altarysta ks. Bartłomiej Gorczyński. W mieście stał obozem szwedzki generał Wrzeszczewicz, który wyniósł się dopiero w obliczu nadchodzącego Czarnieckiego (w 1656 r.), spaliwszy wprzódy miasto, tak że się "jeno przedmieścia koźmińskie ostały". Po drodze złupił Kobylin, gdzie zniszczył klasztor bernardynów. Zginął wkrótce potem w bitwie pod Patrzem (?).
Krotoszyn z czasem został odbudowany, w czym wielkie zasługi położył burmistrz Jan Dobrowolski. M. innymi wybudował on nowy ratusz, mury miejskie z bramami i fosami oraz kościół świętego Piotra. Obwałowania i bramy rozebrano w XVIII w., zaś fosy zostały zasypane. W 1686 r. miasto przejął Franciszek Zygmunt Gałecki h. Junosza, który z powodów finansowych znacznie ograniczył przywileje ludności, nadane przez poprzedników. Nowy właściciel był generałem adiutantem wojsk koronnych, kuchmistrzem wielkim koronnym, starostą bydgoskim, etc. Kazał on odnowić zamek i przebudował go na pałac, zaś wokół niego założył "piękny ogród i zwierzyniec". Budowę pałacu ukończono w 1697 r. Gałecki z pierwszą żoną - Katarzyną Słonecką nie miał potomstwa, natomiast z drugą - Rozalią Dzieduszycką h. Sas miał córkę Zofię Annę. Ich herby rodowe - "Junosza" oraz "Sas", widniały jeszcze długo na bramie wjazdowej do pałacu.
Po śmierci Franciszka G. w 1711 r. dobrami zarządzała wdowa Rozalia (zm. w 1715 r.), a następnie jej córka. W spisie pałacowego inwentarza z 1718 r. znajduje się m. innymi skarbiec i biblioteka. Sufity w gabinetach zdobione były w tamtych czasach malowidłami „wojny wiedeńskiej” i „wojny chocimskiej”. W pałacu znajdowała się także spora kolekcja obrazów (140 szt.). Gałecki na pocz. XVIII w. wydzierżawił wieś Lutogniew - Wojciechowi Stanisławowi Gruszczyńskiemu, cześnikowi wschowskiemu, wraz z folwarkami Wrzewy i Borucin. Gruszczyński knuł przeciwko dziedzicowi, był zwolennikiem króla szwedzkiego Karola XII i próbował w 1712 r. wzniecić powstanie w Krotoszynie, lecz został pobity przez starostę Brzuchowskiego.
Kilkanaście lat później, ok. 1725 r. Lutogniew wszedł wraz z Krotoszynem w skład dóbr Józefa Potockiego (1673-1751). Zapewne sprzedała mu je Zofia Anna, która sama poszła do klasztoru w Lublinie.
Józef Potocki h. Pilawa był kasztelanem krakowskim, wojewodą kijowskim, etc. Był też gorącym zwolennikiem króla Leszczyńskiego, a w Krotoszynie fundatorem kościoła świętego Piotra, wybudowanego dla księży trynitarzy. Później przy tym kościele powstał klasztor, w którym jeszcze później umieszczono szkołę powiatową i gimnazjum. W 1727 r. Potocki odbudował też dwór zniszczony na skutek pożaru. Budynek zyskał wówczas nowy dach z blachy i nowe elewacje. Dziedzic Krotoszyna, z pierwszej żony Wiktorii Leszczyńskiej miał dwoje dzieci, w tym syna Stanisława (1698-1760). Z drugą żoną (?) nie posiadał potomstwa. Zmarł 19 maja 1751 r. i pochowany został w kolegiacie w Stanisławowie (ob. Iwano-Frankowsk na Ukrainie).
Za czasów wojewody, administratorem dóbr w K. był Walerian Moszczeński (lata 30. XVIII w.) a nast. Antoni Hilchen (lata 40. XVIII w.). Wojewoda (podobnie jak inni wielmoża) chcąc okazywać biednej ludności, jakim jest "ludzkim panem", brał udział w ceremoniach kościelnych ludzi niższego stanu. I tak, jeszcze na rok przed swoją śmiercią, trzymał do chrztu dziecko imieniem Ludwik Bartłomiej, rodziców Kotlińskich.
W "Regestach" prof. Dworzaczka można znaleźć całą plejadę osób związanych z życiem ówczesnego zamku. Nie zawsze ludzie ci są opisani, pomimo tego łatwiej nam wyobrazić sobie ówczesne życie i sprawy dot. majątku. Są to z reguły ekonomowie, zarządcy, służba, a także ówcześni księża, np. ks. Józef Broniewski, dziekan krotoszyński, przy chrzcie Stanisława Karola, dziecka Smolińskich - tenutariuszy Krotoszyna. W 1768 r. znajdujemy też proboszcza, ks. Piotra Hulewicza, w jednej zapisce z "gubernatorem" dóbr krotoszyńskich - Michałem Izdebskim. Jako, że jest to już okres rozbiorów Polski, w zapiskach pojawiają się pierwsze nazwiska niemieckie, np Henryk de Alwenzleben przy chrzcie Ludwiki Agnieszki - dziecka Koźmińskich z Górzna. W 1776 r. pojawia się komisarz dóbr - Józef Górecki i jego żona Maksymiliana, a także dworzanin G. Jarzyna. Tegoż brat Franciszek, był w latach 70. skarbnikiem dóbr krotoszyńskich. W 1777 r. miał miejsce wielki pożar, który zniszczył prawie całe miasto. Ocalał kościół farny, wybudowany przez Rozdrażewskiego w 1597 r., z którego spłonęła jedynie wieża (odnowiona w 1848 r. przez dziekana Wysockiego).
W 1779 r. w warszawie spisano kontrakt sprzedaży dóbr krotoszyńskich, zaś nabywcą został Stanisław Gadomski, podkomorzy sochaczewski. Kwota opiewała na 126 tys. złotych węgierskich. Marcin Libicki jako kolejnego właściciela K. podaje de Paulitza, jednak wydaje nam się, że po Gadomskim dobra najpierw nabył Wojciech Ludwik Husarzewski, od którego w 1787 r. dobra krotoszyńskie otrzymał jako donację Karol Wilhelm a Schroetter, syn Fryderyka Wilhelma i Heleny Barbary de Groeben. Warunkiem było, że Husarzewski "zatrzymuje je dożywotnio z wolnością swobodnego sprzedawania". I faktycznie, w zapisce z 1790 r. Husarzewski nadal występuje jako dziedzic, dając kościołowi wyznania augsburskiego plac pod budowę kościoła "in Planitie Zwiernik". Być może to w dalszym okresie dziedzicem K. był wspomniany Paulitz albo też von Górny, które to nazwiska podaje M. Libicki? W każdym razie jeszcze przed 1800 r. Krotoszyn stał się dobrami królewskimi, bo właśnie w tymże roku jako administrator występuje Karol Wuncter. W 1804 r. poznajemy sędziego cyrkułu w K. - Benedykta Konratta, w 1810 r. - komisarza Aleksandra Płoskiego, zaś w 1820 r. - landrata pow. krotoszyńskiego - Fryderyka de Borga.
W tymże roku Krotoszyn wraz z Odolanowem, Rozdrażewem i Orpiszewem stanowił już własność księcia Karola Aleksandra von Thurn und Taxis, któremu podarował je w 1819 r. rząd pruski. W 1820 r. nowi właściciele przebudowali pałac, pozbawiając go częściowo barokowego charakteru, a także przekomponowali park. Od tego czasu miasto zaczęło ulegać szybkiej germanizacji. Na przykład w sądach i urzędach zamiast Polaków zatrudniano wyłącznie Niemców. Ok. 1885 r. miasto było całkiem zniemczone, z wyjątkiem przedmieści. Posiadało cztery niewielkie folwarki (po 270-500 mórg) należące do prywatnych właścicieli oraz majątek kościelny (469 mórg) należący do probostwa. Księstwo Krotoszyńskie obejmowało 39 miejsc: Krotoszyn - zamek, "Domki Krotoszyńskie", Baszyn, Benice, Bożacin, Brzoza, Dąbrowo, Dzielica, Głogowo, Gorzupia, Grembów, Carlstein (Duszna Górka), Kobierno, Korytnica, Ligota, Lutogniew, Maciejewo, Mathildenhof, Nowawieś, Nowy Folwark, Orpiszewo, Osusz, Raciborowo, Rozdrażewo, Smarzew, Sophienhöhe, Świnków, Tomnice, Zamkowy Folwark, Ugorzele, Uszków, nadleśnictwo Wróżew, leśnistwa Friedrich-Wilhelm-Hain, Hochward, Blamkensee, Karl Aleksander Ruhe, Maxthal, cegielnia Theresienlust i Stary Krotoszyn. Ponadto w skład dóbr wchodziło jeszcze siedem leśnictw w pow. krotoszyńskim i odolanowskim. Łącznie Księstwo obejmowało ponad 54 tys. mórg, czyli ponad 20 tys. hektarów.
W 1871 r. miasto liczyło 7868 m-ców w 651 domach, w tym 3309 katolików, 3109 ewangelików i 1449 żydów i 1 "dysydent". W 1880 r. liczba ta zwiększyła się do 8305. Jako właściciel, w ks. adr. z 1873 r. figuruje "Minor. Fürst zu Thurn und Taxis in Regensburg". Majątek posiadał cegielnię. W mieście w latach 80. XIX w. znajdowały się trzy kościoły kat. i 1 ewangelicki oraz synagoga. Ponadto sąd, gimnazjum filologiczne, kilka szkół powszechnych, szkoła wyższa żeńska, 26 wiatraków, fabryka tabaki, drukarnia hebrajska, piła parowa, dwie apteki, gazownia, dwie gorzelnie, dworzec kolejowy linii oleśnicko-gnieźnieńskiej i wiele, wiele innych.
W 1913 r. właścicielem całego klucza dóbr był Albert Maria Lamoral Fürst von Thurn und Taxis z Regensburga, przy czym zarządcą w Krotoszynie był Georg Schmidt. Łączny obszar dóbr wynosił 14675 ha, w tym ziemia uprawna 7592 ha. "Czysty dochód gruntowy" podawany do urz., skarbowego, celem wyliczenia podatku gruntowego, wynosił 137.963 marki.
Po 1. wojnie światowej budynek pałacu przeszedł na własność skarbu państwa. W 1926 r. dobra znajdowały się pod tymczasową administracją skarbu państwa, zaś poszczególne folwarki po 1927 r. przeszły w ręce prywatne. Na terenie pow. krotoszyńskiego leżały: Baszyn, Benice, Brzoza, Dąbrowa Kr., Dusznagórka, Dzielice, Głogowa, Kobierno, Korytnica, Maciejew, Nowawieś, Orpiszew, leśn. Rąbież, Rozdrażew, leśn. Ryczków, Smoszew, Świnków, leśn. Teresiny oraz Ustków. Z kolei na terenach pow. odolanowskiego leżały: Baby, Chwaliszew, Chwaliszewek, Daniszyn z Chruszczynem i Łakocinami; leśn. Gliśnica, Huta, leśn. Łąkociny, Raczyce, leśn. Świeca, Uciechów oraz leśn. Zofiówka.
W 1930 r. miasto liczyło 11110 m-ców, posiadało liczne urzędy, starostwo, urząd skarbowy, inspektorat szkolny, etc. Ponadto z "ciekawszych" obiektów można wymienić Pow. Kasę Chorych, browar, liczne fabryki, przytułek dla starców; cechy: krawców, szewców, rzeźników, fryzjerów, stolarzy, ślusarzy, piekarzy, kołodziejów, młynarzy i kowali; przywilej na jarmarki 7 razy w roku, ponadto targi co wtorek i piątek. W 1938 r. w pałacu powstała Publiczna Szkoła Leśna.
Po 2. wojnie światowej pałac wykorzystywany był zapewne jako szkoła (ew. jako mieszkania). W odległości 50 m. od pałacu "barbarzyńcy" postawili także blok mieszkalny. Na pocz. XXI w. w budynku znalazł się Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2; mieściła się w nim także biblioteka. Właścicielami budynku było starostwo powiatowe oraz Urząd Marszałkowski woj. wielkopolskiego. W 2019 r. cały obiekt przeszedł w ręce Szkoły Muzycznej, pomimo że jej dyrektor starania podjął już w 2006 roku. Od 2021 r. obiekt jest w remoncie.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Marcin Libicki "Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce, przewodnik", wyd. II, Poznań, 1996;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Marta Popławska "Ponad 16 mln na przebudowę Pałacu Gałeckich w Krotoszynie", art. na "krotoszynska.pl" z dnia 24 listopada 2021 r.
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac barokowy z elementami klasycyzmu. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, fasadą skierowany na zachód, podpiwniczony, piętrowy i nakryty dachem naczółkowym, mieszczącym mieszkalne poddasze. Pośrodku fasady znajduje się dwupiętrowy ryzalit ujęty w pilastry, zwieńczony attykową wystawką. Po bokach budowli wąskie przybudówki, nakryte dachami trójpołaciowymi. Na osi nad głównym wejściem znajduje się żeliwny balkon a wyżej kartusz z herbem Gałeckich. Wewnątrz na parterze sień na przestrzał i analogiczna nad nią sala na 1. piętrze. Z dawnych sztukaterii zachował się polichromowany strop dawnej sali balowej. Wewnątrz zachowane także elementy stolarki i malowideł z okresu Potockich. W piwnicach zachowane stropy kolebkowe, a w przybudówkach sklepienia krzyżowe.

Park

Park z pocz. XIX w. o pow. 7,65 ha, na dz. ewid. nr ...1698/7. Pierwotnie założony pod koniec XVII w. jako ogród włoski, w 1820 r. przekształcony w park krajobrazowy, obecnie park miejski. Wewnątrz parku dwa stawy, na płn. i na płd. od pałacu. Ponadto tzw. "studnia kaźni", przykryta kamienną płytą. Według tradycji miejsce, gdzie wrzucano ludzi skazanych na śmierć głodową.

Inne

Dwór, XVIII/XIX w., ul. Zamkowy Folwark

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011