Orla

Stan obecny

"Pałac w Orli"
Pokoje / Restauracja Pałac w Orli
Orla 50, 63-720 Koźmin Wielkopolski

Historia

Pałac z 1. poł. / końca XIX w.
Orla to wieś leżąca 3 km na wschód od centrum Koźmina Wielkopolskiego. Pierwsza wzmianka pisana o wsi pochodzi z 1251 r., kiedy to biskup poznański Bogufał zawarł układ z Templariuszami, dotyczący m. innymi wsi Orla i Czantniki. Na skutek przeróżnych waśni i podziałów, w latach 1283-1312 Orla dostała się pod panowanie Piastów śląskich i ponoć nawet była miastem. Po zamordowaniu Jakuba de Molay i po likwidacji zakonu przez papieża Klemensa V, klucz koźmiński a wraz z nim wieś O. stała się dobrami królewskimi. Tak więc kolejna wzmianka o Orli pochodzi już ze słynnego dokumentu, z dnia 13 grudnia 1338 r., wydanego przez króla Kazimierza Wielkiego - nadającego klucz koźmiński Maciejowi Borkowiczowi, synowi Przemysława, generalnego starosty Wielkopolski.
Od tej pory wieś Orla pozostawała w dobrach koźmińskich, wraz z Borzęcicami, Wałkowem, Gorzuchowem, Obrą, Skałowem, Galewem, Staniewem, Wrotkowem, Lipowcem i Wykowami. Zainteresowanych dalszymi szczegółami dot. właścicieli Orli odsyłamy do opisu Koźmina Wielkopolskiego w naszym katalogu, gdyż jako wieś służebna wobec koźmińskiego zamku nie odegrała większej roli w historii. Jej posiadaczami - analogicznie jak miasta Koźmina - byli Borkowicze (XIV w.), Bartosz Sokołowski, Przedpełk Mościc, Gruszczyńscy (XV w.) i Koźmińscy (pocz. XVI w.). Ci w XVI w. wybudowali we wsi młyn oraz wiatrak. Dalej właścicielami Orli byli: Górkowie h. Łodzia, Czarnkowscy h. Nałęcz (poł. - koniec XVI w.), Katarzyna Potulicka, Ludwik Wejher, Przyjemscy h. Rawicz i Franciszek Gałecki (XVII w.), Jan Kazimierz Sapieha, Katarzyna Agnieszka Sapieha i Kazimierz Nestor Sapieha (pocz. - koniec XVIII w.).
W 1620 r. wieś płaciła 3 złp. i 13 groszy z jednego śladu sołeckiego, 5 zagrodników, 2 kół młyńskich i wiatraka. Pierwotny dwór wybudowano w latach 30. XVIII w., a w 1739 r. we dworze tym zmarł służący, Marcin Marszewski. W 1791 r. Orla wykazywała następujące zestawienie podatkowe: dymów rolniczych - 4, garnców żyta - 8 i garnców owsa - 16. Dnia 18 czerwca 1797 r. majętność koźmińska przeszła w ręce gen. Fryderyka Adolfa hr. Kalreutha. Posesorką we wsi została Zofia Amalia de Kalkreuth, ur. de Żychlińska. Rodzina Kalkreuthów ostatecznie zbankrutowała i opuściła Koźmin w 1838 r. Wieś Orla była wówczas zaniedbanym majątkiem przy drodze do Dobrzycy, zarastającym lasami, które trzeba było wycinać, żeby zamienić ziemię na grunt orny. Do robocizny w majątku byli zobowiązani kmiecie z Orli, Polskich Olędrów, Cegielni i Bud. Majątek wart był wówczas wart 108.769 talarów, 2 srebrników i 11 fenigów. W 21 dymach mieszkało 258 m-ców.
W 1845 r. wieś wyszła z dóbr koźmińskich, a jej właścicielami byli Kozierowscy, którzy w 1849 r. wybudowali tu kolejny dwór. Zarządcami dóbr byli w tym czasie Ernest Swinarski z żoną Bronisławą Raczyńską. Później wieś przeszła w ręce hr. Aleksandra Mielżyńskiego z Baszkowa, który dość szybko zbankrutował, a wieś wystawiono na licytację w sądzie w Krotoszynie. W 1861 r. wieś Orla, o obszarze ponad 3 tys, mórg i wartości 82 tys. talarów nabył Niemiec - Kenneman, za kwotę 78 tys. Kolejnymi posiadaczami O. byli von Kottwitz i Bernhard Steinkopf. W 1872 r. wieś należąca do Steinkopfa miała 3059 mórg obszaru i 2471 talarów "czystego dochodu gruntowego".
W 1885 r. Orla dzieliła się na wieś, folwark i dominium, a wraz z młynem Kładka i Kirchowiskiem (Judenbegraebniss) tworzyła okręg wiejski, który miał 212 m-ców, w tym 145 katolików i 67 protestantów. Sama wieś O. miała wówczas 18 domów i 191 m-ców. Z kolei na terenie dominalnym znajdowało się 7 domów ze 124 m-cami. Dobra miały 807,83 ha obszaru, w tym 683,24 ha ziemi uprawnej, 66,38 ha łąk, 39,83 ha lasów, 17,87 ha nieużytków i 0,51 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 7414 marek. Majątek posiadał gorzelnię parową i owczarnię zarodową rasy Rambouillet, ponadto specjalizował się w hodowli bydła. Orla wraz z folwarkiem Dymacz tworzyła okręg dominalny, mający łącznie 182 m-ców, w tym 120 katolików i 62 protestantów. Jeśli wierzyć stronie internetowej pałacu, nowy budynek wzniesiony tu został w 1894 r.
Na pocz. XX w. (1908 r.) dobra rycerskie Orla stały się własnością Ferdynanda Heisinga. W 1913 r. wraz z folwarkami Steinberg i Magielka miały 837 ha obszaru i 8162 marki "czystego dochodu". Dzierżawcą był "oberförster", czyli nadleśniczy królewski Richter. W 1926 r. majątek pod zarządem F. Heisinga miał 759,75 ha, w tym 650,25 ha ziemi uprawnej, 64 ha łąk i pastwisk, 30,5 ha lasu, 4,5 ha nieużytków i 10,5 ha wody. "Czysty dochód" wykazywany do podatku gruntowego wynosił wówczas 2441 talarów.
W 1930 r. wieś miała 500 m-ców. Oprócz gorzelni należącej do majątku, we wsi znajdowała się kuźnia J. Siekierskiego. Po wojnie majątek został zabrany i rozparcelowany przez Skarb Państwa Polskiego. Na terenie folwarku mieściła się Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna. W 2010 r. pałac przeszedł w ręce prywatne, został wyremontowany i zaadaptowany do celów hotelowo - turystycznych.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
X. Stanisław Łukomski "Koźmin Wielki i Nowy. Monografia historyczna." Poznań, 1914;
Geoportal;
Mapster:
6752 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4171_Dobrzyca_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór eklektyczny, z elementami neobaroku i klasycyzmu. Jeszcze na mapie z 1944 r. dwór widnieje jako budowla zorientowana w kier. W-E, ale po rozbudowie rzut dworu bardziej przypomina kwadrat, z wejściem głównym od strony północnej (z niewielkim odchyleniem na zachód). Wraz z obszerną przybudówką (krytym basenem, a może salą konferencyjną?) od str. południowej tworzy kompleks rozciągnięty w kier. N-S.
Budynek piętrowy, podpiwniczony, nakryty dachami wielospadowymi, z dużą trójkątną wystawką od płd. i facjatkami w połaciach zach. i wschodniej. Od północy po bokach dwie narożne wieżyczki, a pośrodku nieznaczny, dwupiętrowy ryzalit zwieńczony pseudobarokowym szczytem, z wejściem poprzedzonym filarowym gankiem i zwężającymi się ku górze schodami.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego jest w znacznej mierze zachowany.

Park

Pozostałości parku z poł. XIX w. o pow. 1,35 ha, zachowane na wschodniej połowie dz. ewid. nr ...172/2. Przed 1945 r. park rozciągał się dalej na zach. i miał łącznie ok. 2,1 ha, nie licząc naturalnego, zadrzewionego terenu wokół stawu leżącego po zach. stronie zabudowań gospodarczych. Wśród zachowanego starodrzewu rosną okazy miłorzębu dwuklapowego. Południowa część parku dochodzi do rzeki Orli.

Inne

Zabudowa folwarczna

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011