Borzęciczki

Stan obecny

Specjalny Ośrodek Szkolno - Wychowawczy im. Jana Korczaka.
Borzęciczki 11, 63-720 Borzęciczki.

Historia

Pałac z XIX w.
Borzęciczki to wieś leżąca 7 km na zachód od Koźmina Wielkopolskiego. Zamiennie nazywana była Borzęcicami, zaś pierwsza wzmianka o B. pochodzi z dnia 13 grudnia 1338 r., kiedy to wieś wraz z całym kluczem koźmińskim otrzymał od króla Kazimierza Wielkiego Maciej Borkowic. Więcej informacji o tej barwnej postaci, zainteresowani znajdą w naszym opisie miasta (zamku) Koźmin Wlkp.
Wieś pozostała w dobrach koźmińskich przez dwa stulecia. Na pocz. XV w. właścicielem miasta i zamku był Janusz, syn Bartosza Wizenborga, kasztelan gnieźnieński z żoną Stachną, następnie jego syn z pierwszej żony (?) Bartosz, wojewoda poznański. W poł. stulecia dziedzicem dóbr koźmińskich był Mościc Przetpełk z żoną Małgorzatą, zaś w 2. poł. XV w. - Hincza z Rogowa, kasztelan sandomierski. Za jego czasów do majątku doszło Kobylepole, Gościejewo, Mokronos i część Kromolic. Od 1471 r. dobra były w posiadaniu Bartłomieja z Iwanowic Gruszczyńskiego, kasztelana kaliskiego, ożenionego z Jadwigą z Żelazna (najprawdopodobniej pochodziła ona z rodu Zarembów). Ze związku tego pochodzili synowie: ksiądz Bartłomiej, Piotr, Maciej, Marcin i Wojciech - dziedzice klucza na pocz. XVI w., którzy w tamtym czasie przezwali się Koźmińskimi.
Już pod koniec XV w. rozpoczął się proces wyprzedawania niektórych wsi, w prywatne ręce miejscowej drobnej szlachty. Jednak Borzęciczki wyszły z klucza koźmińskiego dopiero w 1542 r., zaś ich właścicielem został Ambroży Cerekwicki, ożeniony z Elżbietą Konarską. Zmarł on ok. 1564 r., zaś wdowa wyszła za Zygmunta Bnińskiego h. Łodzia. Dobra odziedziczyła po nich córka Małgorzata, zamężna za Jakuba Chrzypskiego, która w 1574 r. sprzedała swe części dziedziczne Piotrowi Żychlińskiemu h. Szeliga. Ten zaś miał synów: Kaspra oraz Jana, ożenionego z Ewą Czacką. W 1594 r. Jan obiecywał, że sprzeda wieś teściowej - Barbarze Golińskiej, wdowie po Janie Czackim oraz jej synom: Adamowi i Wojciechowi. Jednak czy do tej transakcji doszło nie wiemy, gdyż niebawem w zapiskach pojawiło się nazwisko kolejnego dziedzica wsi - Krzysztofa Mycielskiego. W 1598 r. zapisywał on 1000 złp. posagu swej żonie - Annie Rosnowskiej, piszącej się z Sokołowa. W 1604 r. miał już z nią jakieś córki, w tym Jadwigę, którym zapisywał po 3 tys. posagu w gotówce i po 500 zł. wyprawki.
Dziedzic był wówczas sędzią ziemskim sieradzkim. Po przyjęciu wyznania braci czeskich oddał kościół w B. współwyznawcom. W 1606 r. dał on włókę ziemi proboszczowi, a 2 lata później zapisywał po 3500 złp. posagu i wiana swej drugiej żonie, Zofii Jarosławskiej. Był posiadaczem B. co najmniej do 1610 r.
Około 1617 r. wieś przeszła w ręce Marcina Sulmowskiego. Ten wykupił kościół i oddał go z powrotem katolikom. Następnie dobra odziedziczyła Katarzyna Bielicka, zamężna za Macieja Bogołomskiego, od której b. odkupił Jan Bielicki. Synem tegoż Jana był Seweryn, cześnik inowrocławski, który w 1641 r. zapisywał 15 tys. złp. posagu żonie - Krystynie Pogorzelskiej. W skład dóbr oprócz B. i Dębowca wchodziły wsie Gałąski i Mycielinko. Kościół w tym okresie należał do parafii w Mokronosie. Dopiero w 1649 r. biskup Andrzej Szołdrski ustanowił w Borzęciczkach parafię.
W 1651 r. Bielicki wydzierżawił majątek Marcinowi Miełaczewskiemu. Bieliccy byli w posiadaniu wsi aż do 1724 r., kiedy to ksiądz Maciej, syn Stefana B., pisarza grodzkiego z Kościana, sprzedał część dóbr Janowi Kurnatowskiemu h. Łodzia, skarbnikowi ziemskiemu ze Wschowy, podwojewodziemu pozn., etc..., za kwotę 2120 złp. Druga część wsi należała w tym czasie do Borków-Gostyńskich. W 1725 r. spadkobierczyni - Marianna Gostyńska, żona Franciszka Radońskiego - sprzedała dobra temuż Kurnatowskiemu. W 1730 to samo uczynił syn jej i Franciszka - Andrzej Józef Gostyński, sprzedając swe części dziedziczne Maciejowi Kurnatowskiemu. W poł. XVIII w. w zapiskach o wsi pojawili się ponownie potomkowie Bielickich - Fabian i Rafał Gajewscy. Ci wybudowali we wsi pierwotny pałac, zaś Rafał odnowił także miejscowy kościół. W 1747 r. Fabian Bielicki cedował swoje części dziedziczne na małoletnią córkę Andrzeja Gajewskiego i Weroniki Łojek - Cyrylię.
Po III rozbiorze Polski dobra przeszły w ręce Juliusza Radolińskiego, szambelana królewskiego, który z czasem zupełnie się zniemczył; za jego rządów wieś przezwano niemiecką nazwą Radenz. Jego potomek, również Juliusz, w 1865 r. sprzedał Borzęciczki Stolbergom - Wernigerode. W 1872 r. właścicielem dóbr Radenz był Graf Otto zu Stollberg Wernigerode, ober-prüsident in Hannover. Zarządcą dóbr w B. był niejaki Horn. Pozostałe miejscowości należące wówczas do klucza to: (nazwy niem.) Bulakow (zarządca R. Salfeld), Galąski (zarz. Salfeld), Kaczagórka (zarz. Stegmann), Wielowieś (zarz. Kopp), Wronowo (zarz. Matzdorf), Wziachowo (zarz. Schlinke), Wrotków (zarz. von Boyen) oraz Dembovitz (Frau Wittwe Haesner). W 1885 r. majątek miał 16336 mórg obszaru, a na jego terenie znajdowało się 61 domów z 997 m-cami, w tym 830 katolików, 163 ewangelików i 4 żydów. "Sł. Geograficzny..." podaje następujące wsie należące do majątku: Wielowieś, Wronowo, Kaczagórka, fw. Ludwikowo (Ludwigshof), Bułaków, Berdychów, Gałaski, Dembowice, Brzoza (Birkenfeld), Mycielin i Międzyborze (Mittenwald). Z kolei we wsi Borzęcice znajdowało się 116 domów z 841 m-cami, w tym 815 katolików, 26 ewangelików; 296 analfabetów.
Nowy pałac wzniesiono dla hr. Ottona von Stolberg-Wernigerode w 1898 r., na fundamentach pałacu Gajewskich. Rodzina Stolbergów nie opuściła Polski po 1919 r., pozbyli się jedynie niektórych wsi. W 1926 r. B. wraz z Mycielinem leżały w pow. koźmińskim, a właścicielem majątku był Wilhelm Stolberg-Wernigerode. Dobra miały 1401,5 ha obszaru, w tym 570,75 ha ziemi uprawnej, 11,25 ha łąk i pastwisk, 802,25 ha lasów, 16,25 ha nieużytków i 1 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 2802 talary. Gospodarstwo zajmowało się m. innymi hodowlą konia szlachetnego półkrwi. Zarządcą, a zarazem nadleśniczym majątku był Alwin Richter. Przez wieś przechodziła kolejka wąskotorowa z Koźmina do Gostynia. W 1930 r. wieś miała 124 m-ców, w tym kowala o nazwisku P. Sojkin. Było tu także spółdzielcze Kółko Rolnicze. W czasie reformy administracyjnej III Rzeszy, w 1943 r., wsi pozostawiono dawną nazwę Radenz. Po 2. wojnie światowej w pałacu mieścił się Uniwersytet Ludowy, a od 1961 r. swą siedzibę ma Specjalny Ośrodek Szkolno - Wychowawczy. W parku znajduje się Szkoła Podstawowa. Przed wojną w budynku tym znajdowały się biura majątku.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
X. Stanisław Łukomski "Koźmin Wielki i Nowy", Monografia historyczna, Poznań 1914;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11813585 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4170_Koschmin_X.1944_APP_Sygn._M.top.25-186.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac eklektyczny z elementami stylu renesansu północnego, wzniesiony na planie prostokąta w dł. osi N-S. Co do zasady, za fasadę pałacu uznajemy elewację wschodnią, choć podjazdy do pałacu znajdują się z obu jego stron. Znajduje się tu niesymetrycznie umieszczony, czterokondygnacyjny ryzalit zwieńczony efektownym, stopniowanym trójkątnym frontonem, poprzedzony wejściem i schodami. Ponadto po lewej stronie fasady zdobi ją podobny, niższy ryzalit, a nieco dalej na płn. (po prawej stronie wejścia) półokrągła, sześcioboczna baszta "wtopiona" w elewację. Wymienione elementy budowli dzielą za każdym razem po trzy osie okienne, dlatego pomimo braku symetrii całość sprawia bardzo harmonijne wrażenie. Po 1898 r. od południa dobudowano wieżę (na dachu metalowy proporczyk z datą 1898 r.). Korpus piętrowy, nakryty wysokim dachem kryjącym mieszkalne poddasze.

Park

Za współczesne pozostałości parku z k. XVIII / poł. XIX w. można uznać obszar ok. 11 ha, zmierzony po dawnych granicach, z wyjątkiem terenów należących do kościoła, wykarczowanych, lub zamienionych na współczesne działki mieszkańców.
Wcześniej park razem z terenem kościelnym w cz. zach., szkółką w części południowej, terenem naturalistycznym w płd.-zach narożniku i sadem w płd. wschodnim narożniku miał 23 ha powierzchni. Nie liczymy do tego łączki położonej na południe od podwórza folwarcznego.
Sama część ozdobna wokół pałacu miała 8,9 ha, kończyła się od str. zach. przy kościele, idąc dalej na płd. dochodziła do dużego stawu, który parkowe drzewa otaczały także od zachodu i płd. Dalej na wschód za stawem znajdowała się granica parku ze szkółką (warzywnikiem?... teraz jest tam pusty plac), i jeszcze dalej graniczyła z sadem. Teraz poruszając się na płn.-wschód park graniczył z podwórzem gospodarczym i dochodził do głównej drogi ograniczającej założenie od północy.

Inne

Rządcówka z 1863 r.,
Dom ogrodnika z I poł. XIX w.
Piętrowy dom służby
Wozownia, stajnia, dom stangreta i stajennego oraz murowano-szachulcowy budynek d. elektrowni pałacowej z ok. 1899 r

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011