Żegrowo

Stan obecny

Leśnictwo Żegrowo.
Biura i mieszkania.

Historia

Pałac z 2. poł. XIX w.
Żegrowo to wieś leżąca 4 km na płn. zachód od Śmigla, niegdyś przy trakcie ze Śmigla do Wielichowa (obecnie płn część tego traktu stanowi DK nr 312). Pierwszą wzmiankę o wsi znajdujemy w 1415 r., razem z "Camoni Mostek" (Kamienne Mostki), niezidentyfikowanym brodem na strudze Samicy (Samnitza na mapie z 1892, Łęczynoga w XVII w., obecnie Zagumski Rów), przy "wielkiej drodze" (Magna Via), czyli wspomnianym wyżej lokalnym szlaku. Był on zapewne odgałęzieniem dawnego szlaku handlowego Głogów – Kościan – Poznań. Kamienne Mostki stanowiły być może osadę, jednak brak na ten temat informacji w źródłach. Faktem jest, że w zapiskach dot. Żegrowa pojawia się nazwisko Kamieńskich.
Jednym z pierwszych znanych nam posiadaczy wsi był Wyszak Kotwicz, którego dziedzina leżała przy wspomnianej drodze. We wzmiance z 1415 r. mowa, że droga ta (Magna Via) prowadzi od brodu Lisowo aż do brodu Kamienne Mostki. A gdzie był ten bród Lisowo? Jesteśmy przekonani, że na strudze biorącej początek w zachodniej części Żegrowka i łączącej się z Samicą 500 metrów na SE od Karśnic. Był to jedyny ciek wodny jeszcze pod koniec XIX w., który znajdował się na południe od Wilkowa. Na mapie Gilly'ego z 1803 r. wyrysowano jego początek nieco za daleko na wschód, po wsch. stronie folwarku Żegrowo. Na tej samej mapie "Samicę" wyrysowano za daleko na północ i "płynie" ona przez Śniaty i Wilkowo. Trudno się temu dziwić, gdyż w czasach tego zacnego kartografa (a zarazem świetnego architekta) nie było samolotów, balonów ani satelitów z kamerami. Lokalizacje miejscowości czasami odbiegają o kilka kilometrów od swego faktycznego położenia, pomimo tego autorzy mapy i tak wykonali tytaniczną pracę zaznaczając na niej punkty topograficzne, wzniesienia, lasy, wiatraki, młyny, kościoły i in.
Musimy w tym miejscu nadmienić, że całe tereny pomiędzy Ż. a Wilkowem były mocno podmokłe, a pierwsze melioracje powstały początkowo na północ od Wilkowa wraz z budową kanału Obry (obecnie Obrzański Kanał Południowy) już ok. 2 połowy XIX w. Z kolei inne kanały i rowy (oprócz tych z interesującymi nas brodami) widoczne na dzisiejszych mapach - pomiędzy Wilkowem a Żegrowem - musiały powstać później, zapewne w okresie międzywojennym i są naniesione na mapie z 1944 r.
Na odcinku pomiędzy brodami (ok. 2,2 km) powstało później Żegrówko i Bielawy. Na pocz. XV w. to tu leżała dziedzina Wyszaka, o którą spór toczyła w 1415 r. Małgorzata Walermulowa z Karśnic. W 1432 r. woźny sądowy zeznawał, że tereny przy tej drodze (lasy, łąki i ziemie uprawne) "wprowadził w posiadanie" Dominikowi Wilkowskiemu. Pomiędzy dziedziną Wilkowskiego, a ziemią Wyszaka Żegrowskiego, w poł. XV w. podkomorzy (?) usypał 34 kopce graniczne "poczynając od kopca narożnego z Karśnicami, wzdłuż wielkiej drogi od brodu Lisowo, aż do C. (Kamienne Mostki) przy tejże drodze, przy kopcu narożnym z Popowem" (Sł. Hist._geogr. PAN). Z tego opisu możemy wnioskować, że ziemie Żegrowa objęły spory trójkąt z wierzchołkiem w Kamiennych Mostkach (ok. 1,2 km na S od Wilkowa).
Pod koniec XV w. właścicielkami części wsi były córki Andrzeja Barklińskiego: Zofia żona Marcina Kotowieckiemu, Małgorzata żona Michała Łaszczyńskiego i Anna, zona Tomasza Ręczskiego. W 1495 r. dwie z sióstr sprzedały swe części Barklina szwagrowi Kotowieckiemu (z Kotusza), zaś Małgorzata sprzedała swoją cz. Żegrowa Annie za jej część Barklina, biorąc 60 grzywien dopłaty. Na połowie Żegrowskich siedzieli wówczas Jan, Michał i Andrzej, synowie Jana Wyciążkowskiego. Mieli oni siostry: Brygidę oraz Katarzynę, która wyszła za Wojciecha "Sowę" Czikowskiego (w zap. nazwisko Cikowski, ob. stos. formę Czykowski).
Tak więc na pocz. XVI w. we wsi siedzieli Rączscy, Żegrowscy i Czikowscy, którzy wzajemnie sobie sprzedawali i wyderkowali części wsi rodzimych, czyli Żegrowa, Wyszakowa, Barklina i Rączska. W 1614 r. Jan Ż. z żoną Jadwigą zapisali na połowie wsi i młyna, 3 grzywny czynszu rocznie kapitule katedralnej poznańskiej (od sumy głównej 36 grzywien wyderk.). Mieli oni syna Macieja, któremu w 1524 r. zapisali po 200 złp. posagu i wiana oraz 50 grzywien, dla żony Macieja - Róży Spławskiej, córki Jana, sędziego poznańskiego.
Z kolei na swojej części Tomasz Rączski zapisywał po 70 grzywien posagu i wiana żonie Jadwidze Powodowskiej. W 1527 r. dał połowę swych dóbr bratu Andrzejowi, w obecności córki Katarzyny i syna Macieja. Miał też Tomasz syna Stanisława, który odziedziczył dobra w 1534 r. i nazwał się Żegrowskim. Po śmierci Tomasza wdowa wyszła za Marcina Robaczyńskiego; była panią oprawną Ż. jeszcze w 1547 r. gdy z synem St. winni byli 48 grzywien Zygmuntowi Kamieńskiemu. Ok. 1550 r. Stanisław ożenił się z Anną Bronikowską, córką Wincentego; zmarł dwa lata później a żona prócz połowy Ż. odziedziczyła 700 złp. zastawionego długu.
Synami Stanisława byli Wawrzyniec, Stanisław, Kasper, Jan i Piotr Żegrowscy. W 1555 r. na drugiej części wsi siedzieli Wojciech i Małgorzata Sokołowscy, którzy odziedziczyli pewną część dóbr po Stanisławie i sprzedali je za 1000 złp. Piotrowi Karśnickiemu. W 2. poł. XVI w. córka Macieja Żegrowskiego Zofia wyszła za Jana Czikowskiego, wnosząc mu część Żegrowa w wianie. Jan w 1560 r. zapisywał jej na tej części oraz swoim Sikorzynie w pow. kościańskim, po 350 złp. posagu i wiana.
Na połowie Żegrowskich Jan Ż. ożeniony był z Małgorzatą Popowską; zmarł w 1562 r., a wdowa przekazała 150 złp. swojej "oprawy" levirom (synom nieślubnym) Piotrowi i Wawrzyńcowi Żegrowskim. W tym czasie istniał jeszcze bród K.M. wspomniany na pocz. opisu, przy którym Wacław Rozdrażewski wyciął olchy przy strumieniu i wywiózł 24 wozy drewna do swojej wsi Popowo, ponadto rozorał 3 kopce graniczne. Przeciwko R-mu protestował Mikołaj Ossowski z Wilkowa Polskiego.
W 2. poł. XV stulecia wieś miała dwie zasadnicze części: Jana Czikowskiego który w 1572 przekazał ją Wawrzyńcowi Ż. oraz Piotra Karśnickiego, który w 1579 r. dał ją synowi Hieronimowi (z działów pomiędzy tym H. a Łukaszem, Piotrem i Andrzejem). W regestach poborowych 1580 r. odnotowany został Hieronim K., który miał we wsi 4 kmieci (każdy z nich po 3/4 łanu), 3 zagrodników, 1 osadnika i młyn. W 1582 r. Karśnicki (in. Karsznicki) sprzedał swoją część Żegrowa Andrzejowi Zbijewskiemu h. Rola. Na drugiej połowie Ż. dziedziczką była w tym czasie Anna Ż., córka Piotra Ż., żona Andrzeja Golińskiego, a do jej części pretendowała Jadwiga Pogorzelska, wdowa po Janie Ossowskim, pisarzu ziemskim wschowskim. W zapiskach pojawia się też Rozdrażewski znany nam ze sprawy sądowej o wycięte drzewa, który w 1591 r. był winien 200 złp. Andrzejowi Zbijewskiemu. Sześć lat później Zbijewski postanowił sprzedać Ż. - Janowi Grothowi z Przyłęka, za kwotę 10 tys. złp. Tak też się stało, a w 1601 r. Groth wydzierżawił swe ogromne dobra (w tym część miasta Gostynia) - Melchiorowi Radzewskiemu, od którego te dobra kupił wyderkafem. W 1603 r. Groth sprzedał Żegrowo Janowi Mieszkowskiemu h. Odrowąż, za kwotę 11 tys. złp. Rok później Mieszkowski zapisał na dobrach 4 tys. złp. posagu żonie - Dorocie Piotrowskiej, córce Bartłomieja. W 1623 r. sprzedał wieś i pustki Rogoźno Janowi Szczuckiemu, za 5500 złp., zaś ten w 1635 r. Jerzemu Iłowieckiemu, za kwotę 28 tys. złp. Żoną Iłowieckiego była Zofia Wilkowska, ale chyba nie mieli dzieci, bo w 1644 r. dziedzic zapisał majątek swemu bratankowi Janowi Iłowieckiemu.
Iłowieccy przetrwali we wsi "potop" szwedzki, a w 1666 r. Jan zastawił Żegrowo Kazimierzowi Dzierzbińskiemu. Z żoną Zofią Gałczyńską miał on syna Przecława, któremu sprzedał dobra w 1669 r., za kwotę 30 tys. florenów. We wsi mieszkała też wówczas Krystyna Skaławska, wdowa po Jakubie Rogowskim, która spisywała tu swój testament. Przecław Kazimierz J. ożenił się z Katarzyną Marszewską, a z czasem został burgrabią ziemskim w Kościanie. W 1676 r. sprzedał wieś Piotrowi Nieżychowskiemu h. Pomian, synowi Stanisława, za kwotę 40 tys. złp. Ten zmarł w 1680 r. a wdowa Katarzyna Drozdowska 4 lata później wydzierżawiła Ż. i Żegrówko Stefanowi Mańkowskiemu h. Zaremba. Około 1686 r. wyszła za Jana Cerekwickiego, a w 1689 r. sprzedała Ż. za 18 tys. złp. Janowi Gurowskiemu h. Wczele, sędziemu surogatowi grodu wschowskiego.
Na pocz. XVIII w. wieś odzyskał prawowity dziedzic - syn Piotra Nieżychowskiego - Mikołaj. Wraz z bratem Andrzejem dokonali w 1714 r. podziału dóbr. Żegrowo i Żegrówko przypadły Mikołajowi Nieżychowskiemu. Ten w 1727 r. zobowiązał się sprzedać Krzycko, Nowąwieś i oba Ż. - Władysławowi Krzyckiemu h. Kotwicz, staroście zelgniewskiemu. Ten z kolei obiecał oprawić na nowo nabytych dobrach kwotę 170 tys. złp. posagu, swej żonie Teresie Nieżychowskiej, córce Mikołaja. Po Władysławie odziedziczył jego syn Stanisław, podkomorzy królewski, ożeniony z Weroniką Nieżychowską, córką Ignacego i Ludwiki Jabłonowskiej. W 1772 r. sprzedał on dobra Edwardowi Garczyńskiemu, kasztelanowi rozpirskiemu, za kwotę 115 tys. złp. Żoną zacnego kasztelana była Katarzyna Radolińska h. Leszczyc, z którą miał syna Stefana. W 1782 r. Stefan był rotmistrzem kawalerii narodowej i odkupił Żegrowo od ojca, za 130 tys. złp. a kilka lat później sprzedał je Stanisławowi Zbijewskiemu h. Rola, podstolemu wschowskiemu.
Żoną Zbijewskiego była Katarzyna Niemojewska, córka Prokopa Wierusz-Niemojewskiego h. Szeliga i Róży Lipskiej. W 1791 r. w Ż. urodziła się ich córka Ludwika Agnieszka Apolonia. We wsi rodziły się też dzieci zarządców i posesorów: Rzepeckich oraz Franciszka Skarżyńskiego h. Bończa i jego żony Marianny. Po śmierci Zbijewskiego rodzina sprzedała majątek w ręce niemieckie. W 1871 r. właścicielem 1909-morgowych dóbr był Józef Szołdrski z Popowa. Na ogólny obszar składało się 1357 m. ziemi uprawnej, 194 m. łąk i pastwisk, 353 m. lasów i 5 mórg wody. Czysty doch. gruntowy wynosił 1380 talarów. W 1890 r. wieś zwana z niem. Seeger miała 504 ha, 7 dymów i 98 m-ców, w tym 4 ewangelików. Czysty dochód gruntowy z ziemi wynosił 4139 marek. W 1885 r. właścicielem nadal był Józef Szołdrski, który uruchomił w majątku tzw. "pstrągarnię", pierwszy tego typu zakład w Wielkopolsce. Zmarł on mając 82 lata, dnia 21 grudnia 1894 r. i pochowany został w grobowcu rodzinnym w Wilkowie Polskim. Dziedzicem dóbr został syn Stanisław Szołdrski, który 4 m-ce wcześniej (3 sierpnia) ożenił się z hr. Karoliną Maltzan z Nietążkowa. W 1896 r. Żegrowie urodziła się ich córka Maria Stanisława Antonina Eliza. Na przeł. XIX i XX w. Szołdrscy sprzedali majątek w ręce niemieckie.
Pod koniec XIX w. dobra rycerskie Seeger leżały w pow. kościańskim i wraz z folwarkiem Neuwelt należały do Komisji Kolonizacyjnej (Königlich Ansiedlungskommission); obejmowały 442 ha, w tym 319 ha ziemi ornej i 52 ha łąk i pastwisk. Czysty dochód gruntowy szacowano na 3947 marek. W gospodarstwie hodowano 54 konie, 136 szt. bydła plus 36 cielaków oraz 80 szt. trzody chlewnej. Posiadało ono własną gorzelnię. Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. dobra przejął skarb państwa. Nie wiemy kto odparcelował część ziemi, czy zrobiła to jeszcze KK, czy już skarb polskiego państwa? W każdym razie dzierżawcą zmniejszonego gospodarstwa w Ż. był w 1926 r. Franciszek Waligóra. Na 175 ha ogólnego obszaru składało się 142,5 ha ziemi uprawnej, 20 ha łąk i pastwisk, 10 ha nieużytków oraz 2,5 ha wody. Czystego dochodu gruntowego nie podano.
W 1930 r. wieś leżała w pow. śmigielskim i liczyła 113 mieszkańców. Była tu także cegielnia W. Wojciechowskiego. W wyniku reformy administracyjnej III Rzeszy w 1943 r., wsie dookoła Ż. otrzymały nazwy: Żegrowo - Seeger, Żegrówko - Kleinseeger, Celinki (osada w pobliżu dawnego brodu K.M.) - Zeelenhof, Karsznice - Karsenitz, Wilkowo P. - Wilke i Bielawy - Bielen. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
1763401 @ Gilly: Special Karte von Südpreussen 1:150 000
- plik mapy: Gilly_Spezialkarte_von_Suedpreussen_150k_BCUL_03_A2.jpg
11814457 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3964_Poln._Wilke_1892_McM87373.jpg
6633 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3964_Poln_Wilke_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Początkowo był to niewielki parterowy budynek (cz. środkowa), do którego dobudowano boczne, trójkondygnacyjne skrzydło od północy. Na pocz. XX w. budynek powiększono od strony płd. o dość szeroką parterową dobudówkę nakrytą płaskim dachem, a od strony wschodniej o część piętrową z wieżą. Tak więc dwór posiada bardzo urozmaiconą bryłę, której rzut w dużym uproszczeniu przypomina odwróconą literę "L". Patrząc od str. płd. zachodniej widzimy: wspomnianą przybudówkę, korpus nakryty dwuspadowym dachem z facjatkami typu "wole oko" i na narożniku dwupiętrową część zwieńczoną graniastosłupową wieżyczką. Na styku korpusu i wysokiej części (w elewacji zach.) znajduje się parterowy ganek osłaniający wejście, poprzedzony schodami. I teraz patrząc na elewację północną: do narożnej części 2-pietrowej przylega bryła piętrowa, a w niej wyższa o 1 kondygnację kwadratowa wieża i dalej - piętrowa przybudówka nakryta dwuspadowym dachem. "Stare" wejście główne znajdowało się we wschodniej elewacji korpusu głównego (w załomie brył) i był tu taras z tralkową balustradą, na który prowadziły szerokie schody ujęte murkami.

Park

Park krajobrazowy z 2. poł. XIX w. o pow. około 11 ha. Park ma całkowicie zniekształconą dawną kompozycję przestrzenną, a jego częścią ozdobną była niegdyś północna połowa, dlatego też musimy dokonać jego szczegółowego opisu. W granicach z k. XIX w. były to następujące fragmenty drzewostanu: 1) ok. 6 ha na płd. części dz. rolnej nr ...7110/1, czyli po północnej stronie drogi dzielącej zespół dworski w osi W-E, wraz z systemem wodnym we wschodniej części, ale bez zagajnika, który wyrósł tu na miejscu obszernej polany w płd.-wschodnim narożniku tejże części. 2) - ok. 2,3 ha wokół dworu, dawny ogród owocowy, na dz. ewid. nr ...7114/13 oraz 1,6 ha na dz. nr ...7114/10 - teren który częściowo stanowił dawne podwórze gospodarcze, a po 2. w. św. wyrosły tu drzewa. Na terenie parku dominują dęby szypułkowe, w tym kilka okazów pomnikowych. Przy wjeździe od strony szosy zachowały się fragmenty dawnych bram wjazdowych.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011