Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu
Michał SpychałaZdzisław WasiołkaTomek MalikTadeusz Hieronim ( tedesse ) RzepkaMarek KujawaJoanna KwokaWonieść
Woynitz
Województwo:wielkopolskie
Powiat:kościański
Gmina:Śmigiel
Rodzaj obiektu:Pałac
Powiat:kościański
Gmina:Śmigiel
Rodzaj obiektu:Pałac
Rejestr zabytków
Zespół:pałacowy, nr rej.: 1396 z 24.02.1973Stan obecny
Pałac - Wielkopolskie Centrum Neuropsychiatryczne - Oddział Psychiatryczny w Wonieściu. - Oddział leczenia nerwic Wojewódzkiego Szpitala Neuropsychiatrycznego imienia Oskara Bielawskiego w Kościanie.Wonieść 48, 64-035 Wonieść.
Dawny folwark - Wonieść Spółka z o.o. Gospodarstwo rolne.
Historia
Pałac z pocz. XX w.Wonieść to wieś leżąca nad jeziorem o tej samej nazwie, w odległości ok. 13 km na południe od Kościana i 12 km na wschód od Śmigla. Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z dok. Władysława "księcia Polaków" z 1181 r., w którym na prośbę swego kapelana, a zarazem opata klasztoru w Lubiniu - Andrzeja - odnawia on przywileje nadane benedyktynom i zwalnia wsie klasztorne z ciężarów i podatków, takich jak "stróża, podworowe, powołowe, podymne, powozowe, narzaz i przewód". Ponadto wsie wyjęto spod jurysdykcji sądów, "rezerwując ich sprawy tylko dla sądu książęcego" (Sł. Hist.-Geogr. PAN). W 1277 r. na prośbę opata Jakuba, książę Przemysław II postanowił, że Wonieść, Radomicko, Starygród i in. mają być zwolnione z ciężarów i tworzyć jedno opole, ponadto mają "płacić kary jeśli się w nich coś wydarzy, a księciu dawać co roku wołu i krowę". Pod koniec XIII w. wydano także zakaz połowu ryb na Jez. Wonieść przez mieszkańców okolicznych wsi.
W 1400 r. powstał spór pomiędzy opatem a dziedzicem Gryżyny, o granice pomiędzy G. a Wonieściem. Zostały one ustalone przez sędziów w 1413 r. W kwestii jeziora zapisano, że "jez. Wonieść ma należeć do klasztoru lubińskiego tak daleko jak sięga woda, a struga wypływająca z tego jez. aż do miejsca oznaczonego 3 palami ma należeć do klasztoru, a dalej do granicy wsi Nielęgowo, do Borka; błota, po prawej stronie mają należeć do klasztoru, po lewej stronie do Borka; stronom nie wolno stawiać na tej strudze grobel i młynów, a wolno budować jazy do łowienia ryb; unieważnia się dawne przywileje i wyroki w tej sprawie". (j.p.)
W 1444 r. opat Stefan dał dożywotnio Wonieść i Gniewowo byłemu opatowi - Stanisławowi, zaś ten wydzierżawił te wsie rok później Dzierżkowi Leszczyńskiemu z Leszna. Tym sposobem wieś W. przeszła na kilkanaście lat w ręce prywatne. W 1460 r. także król Kazimierz Jagiellończyk oznajmił, że klasztor dał mu te wsie w celu zastawienia na cele publiczne. Były m. in. w zastawie Jana z Chełma, wojewody krakowskiego, za kwotę 1300 zł. węgierskich. W 1461 r. klasztor z opatem Wojciechem na czele postanowił uzbierać pieniądze na wykup Wonieści i G., w tym celu sprzedając 16 zł. węgierskich czynszu rocznie z Jerki i Krzywinia dla kolegiaty NMP w Poznaniu, za wyderkowaną sumę 220 zł. węg.
W XV w. we wsi wybudowano kościół będący siedzibą parafii. W 1488 r. plebanem był Piotr z Kluczewa, brat Mikołaja. Kolejnego plebana w 1530 r. pozywał Wojciech, pleban w Bojanowie, o dziesięcinę snopową z folwarku w Parsku, przedkładając w sądzie dokument biskupa pozn. z 1389 r. Dziesięcinę sąd przyznał plebanowi w Wonieściu. Inna sprawa sądowa, dot. połowu ryb miała miejsce w 1539 r. Otóż Jan Gostyński (dziedzic Gostynia) kazał swoim kmieciom łowić ryby w jez. Wonieść, a gdy sprawa się wydała opat obliczył swoją szkodę na 20 grzywien. Sędziowie potwierdzili, że jezioro jest własnością klasztoru. Kolejny zastaw W. i Gniewowa, za 2 tys. złp. Jerzemu Ponieckiemu, miał miejsce w 1577 r.
Wieś W. wielokrotnie wymieniana jest w księgach kościelnych, a zapisy te dotyczą głównie osób związanych z folwarkiem i sołectwem, co zasadniczo nie ma dla historii Wonieścia wielkiego znaczenia. Przewinęli się tu Damęccy (1. poł. XVII w.), Bieczyńscy (2. poł. XVII w.), Gzowscy (k. XVII w.), ekonom Jakub Cieński (2. poł. XVIII w.), "ingenuorum" Paweł i Urszula Arabscy (lata 70. XVIII w.), posesorzy Karol i Teresa Jadwiga Bielińscy (lata 80. i 90.). Tym ostatnim poświęcimy chwilę uwagi, gdyż byli oni sędziami w Nakle. Karol Bieliński zmarł wcześniej, a Teresa Jadwiga z Koszutskich w dniu 19 kwietnia 1790 r. i pochowana została u cystersów w Obrze.
Wonieść wraz z Gniewowem należały do klasztoru do 1797 r. Po sekularyzacji dóbr rząd pruski sprzedał je tajnemu radcy - Juliuszowi Wilhelmowi Heinrichowi von Beyer. Posesorem dóbr był wówczas Franciszek Ksawery Jasiński, dziedzic Witakowa i Wolanek, sędzia polski w pow. nakielskim. Na pocz. XIX w. Joanna Augusta von Beyer sprzedała dobra Franciszkowi Bojanowskiemu h. Junosza (1741-1815), ożenionemu z Rozalią Koszutską h. Leszczyc (1795-1825). Zaznaczmy tu także, że w XIX-wiecznych zapiskach nazwa wsi występuje również w postaci Wojnieść albo Woynieść. Już na pocz. XIX w. swoje gospodarstwo we wsi posiadał miejscowy kościół. W 1803 r. młoda pracowniczka z plebanii, 16-letnia Tekla Glińska, wyszła za Franciszka Bielskiego, posesora Łagiewnik Małych.
Franciszek i Rozalia Bojanowscy mieli ośmioro dzieci: Jana Nepomucena (1779-1816), Ignacego Michała (1779-1857), Krystynę, Józefa (1782-1839), płk. wojska polskiego; Ignacego Teodora (ur. 1783), Tomasza (1785-1843), Łukasza (1790-1836) oraz Zofię. Dobra po ojcu odziedziczył Jan Nepomucen Bojanowski, ożeniony z Marianną Rychłowską (1791-1827). Mieli oni troje dzieci: Aleksandrę, Franciszka i Aleksandra Józefa Ignacego, ur. w 1816 r. Jeszcze w tym samym roku 37-letni dziedzic zachorował i zmarł. Wdowa Marianna dwa lata później wyszła za jego brata - Józefa - wówczas już dziedzica Chwałkowa oraz Małego i Wielkiego Włostowa. W Chwałkowie urodziło się dziewięcioro dzieci Bojanowskich: Włodzimierz, Benigna Józefa Nepomucena, Marcin, Stanisław, Józef Patrycjusz, Bronisława Rozalia Faustyna, Ksawera, Józefa Marianna Barbara i Jan Nepomucen Ksawery. Jednak kolejnym dziedzicem Wonieścia został syn Jana - Franciszek B., który w 1842 r. w Dolsku zaślubił Benignę Bojanowską (1822-1870), córkę Tomasza i Julii Miłkowskiej h. Awdaniec. W 1843 r. we dworze dóbr W. urodziła się ich córka Anna Marianna Eustachia, rok później syn Bronisław Tomasz Nepomucen, w 1846 r. Tomasz, w 1849 r. Wacław, w 1950 r. Wanda i w 1853 r. Zofia Rozalia Teodora. Dziecko to niósł do chrztu nauczyciel miejscowej szkoły Franciszek Zumelski oraz wdowa Julianna Bojanowska.
Wonieść znajdował się w rękach Bojanowskich do 1864 r., kiedy majątek kupił dr obojga praw Ludwik Wilhelm von Wedemeyer (1819-1875), ożeniony z Clarą von Langenn-Steinkeller (ur. ok. 1825 w Birkholz). Mieli oni pięcioro dzieci (w nawiasach data ur.): Heinrich Ludwig Werner (6 lipca 1850), Katharine (11 kwietnia 1852), Maximilian (1 sierpnia 1853), Georg Ludwik (ok. 1855) oraz Gertruda (2. czerwca 1864). Z tychże Maksymilian w 1881 r. ożenił się w Gerzlow z Anną Franciszką Vally Alice von Wedel. Ich dzieci to: Anna Clara (ur. 19 maja 1882), Anna Elmer Katharina (11 sierpnia 1883), Fryderyka (1884), Franz-Just (13 maja 1886) oraz Werner (1891). Pod koniec XIX w. posesorami w dobrach Maksa Wedemeyera byli Polacy: Franciszek Ksawery Jasiński, ożeniony z Józefą Urbanowską. W 1891 r. urodził się ich syn Piotr Onufry Jan Nepomucen.
Młody dziedzic Wonieścia - Franz-Just, zwany też Justusem, raczej nie mógł wybudować pałacu w 1900 roku, bo miał wtedy 16 lat. Tak więc albo budowę prowadził ojciec Maksymilian, albo Justus dokonał tego po swoim ślubie z Eriką von Schuckmann, około 1910 r. W tym samym roku, dnia 1 września, w Wonieściu pochowano właściciela majątku Spławie - Witolda Skarżyńskiego h. Bończa, posła do parlamentu niem., byłego posła do sejmu pruskiego, etc. Główną majętnością von Wedemeyerów był zamek w Tucznie (Schönrade) w gminie Strzelce Krajeńskie, pow. strzelecko-drezdenecki. Tam w 1905 r. zmarł ojciec Justa - Maksymilian i w 1918 r. matka Alice. Tam również urodziła się córka Justusa i Eriki - Marita (w 1914 r.) oraz syn Hans Georg (dnia 12 grudnia 1917 r.).
W 1913 r. dobra rycerskie Woynitz wraz z folwarkiem Gniewowo obejmowały 725 ha, w tym 535 ha ziemi uprawnej, 70 ha łąk, 14 ha nieużytków i 106 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 9945 marek. W gospodarstwie hodowano 100 koni, 220 szt. bydła plus 80 cielaków, 700 owiec oraz 193 szt. trzody chlewnej. Gospodarstwo posiadało fabrykę mączki ziemniaczanej (Stärkefabrik). W skład majątku Justusa von Wedemeyera wchodziły także dobra Polnisch-Jeseritz (Jezierzyce) z areałem 587 ha i 3564 markami dochodu. Inwentarz żywy (w kolejności j.w.): 40, 126, 50, 409, 72. Wszystkie majątki łączyła kolejka polna (Holländer Stammzucht) prowadząca do cukrowni w Kościanie. Ponadto na terenie gminnym znajdował się dwór należący do Kościoła Katolickiego; tu danych statystycznych brak, natomiast cz. doch. gruntowy wynosił 783 marki.
W 1926 r. w poszczególnych areałach zaszły niewielkie zmiany; na 715,17 ha obszaru składało się 490,5 ha ziemi uprawnej, 56 ha łąk i pastwisk, 16 ha lasu, 46,67 ha nieużytków i 106 ha wody. Majątek posiadał wspomnianą już mączkarnię, ponadto specjalizował się w hodowli konia szlachetnej półkrwi. Czysty dochód gruntowy wynosił 3314 talarów. W 1930 r. wieś liczyła 633 mieszkańców. Było tu także Kółko Rolnicze, dwa sklepy: M. Skrzypczaka i T. Mruga, wiatrak A. Grzegórza, kowal G. Schmidt, krawiec A. Noga, piekarze: Adamczewski, Jąder i J. Kaczmarek oraz szewc I. Stefaniak.
Hans Georg von Wedemeyer nie zdążył się ożenić, pojechał na wojnę i zginął dnia 21 sierpnia 1943 r. Dziedzic Wonieścia - Franz-Just von Wedemeyer został zastrzelony przez żołnierzy radzieckich dnia 29 stycznia 1945 r. Marita von Wedemeyer zdążyła wyjechać z W. i zmarła jako panna w 1965 r. w Ellwangen (Jagst) - mieście w Badenii-Wirtembergii. W latach 1939-45 nazwę Wonieścia ponownie przemianowano na Woynitz, zaś Gniewowo w 1943 r. otrzymało nazwę Argen. Po 2. wojnie dawne dobra Wedemeyerów zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. W budynku pałacu utworzono szpital, dzięki czemu nie uległ on zniszczeniu. Po pożarze w 2013 r. pałac został wyremontowany i w ostatnich latach całkowicie odnowiony.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
CompGen: https://www.compgen.de/
Geoportal;
Mapster:
11811885 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3966_(2198)_Choryn_1916_APP_Sygn._M.top.25-1132.jpg
16383 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3966_Choryn_1944_UPKrak.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!
Opis
Budynek wzniesiony na planie prostokąta w dł. osi SW-NE, fasadą skierowany na NW, o zróżnicowanej bryle, nakryty dwuspadowym dachem z naczółkami, pierwotnie nakryty łupkiem i dachówkami, a po pożarze dachu w 2013 r. dachówką. Urozmaicony licznymi sterczynami, kominami, szczycikami, ostrosłupowymi hełmami nad lukarnami. Wieżyczki od strony ogrodowej zwieńczone kopulastymi hełmami krytymi łupkiem.Główne wejście prowadzi przez ozdobny portal, powyżej którego znajduje się okno witrażowe przechodzące przez dwie kondygnacje, przedstawiające drzewo kasztanowca. Na górze dwukondygnacyjna wystawka z kartuszem herbowym (pustym) i data budowy. Elewacje z zachowaniem pierwotnego historyzującego i secesyjnego detalu. We wnętrzu zachowana piękna klatka schodowa i drewniane stropy belkowe, a także stolarka drzwiowa i okienna. Ponadto zachowały się piec, kominki, witraże oraz sztukateria.
Park
Park z 2. poł. XIX w. o pow. 13,2 ha, w ok. 80% pokrywający się z dz. ewid. nr. 225/12. Niedokładność bierze się z faktu, że działki nie wyznaczono ściśle według granic parku. Na przykład płd.-wschodnia granica drzewostanu wykracza ok. 80 metrów poza granice działki, a w zach. narożniku znajduje się 1,3-hektarowy obszar nieużytków albo łąki, plus dom mieszkalny. Drzewostan części wokół pałacu (ok. 3,5 ha) zdecydowanie odróżnia się od dzikiej reszty parku, rozciągającej się w kier. płd.-wschodnim. W parku 10 pomników przyrody, w tym dąb szypułkowy o obw. w pierśnicy 510 cm.Inne
Budynki folwarczne z XIX/XX w.We wsi: Kościół par. p.w. świętego Wawrzyńca, XV w. / 1887-90
tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011
Komentarze
Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.Karol Barsolis Turysta Kulturowy
www.turystakulturowy.pl